Tasman dengizi
Tasman dengizi — Tinch okeanning chekka dengizi. Gʻarbdan Avstraliya bilan Tasmaniya o., sharqdan Yangi Zelandiya, Norfolk va Yangi Kaledoniya o.lari oʻrab turadi. Maydoni 3336 ming km². Eng chukur joyi 6015 m. Suvining temperaturasi yuza qismida fevralda shimolida — 27°dan janubida 14—15°gacha, avgust oyida shimolida 23°dan janubida 9—11°. Shoʻrligi 35—35,5%o. Suv koʻtarilishi har yarim sutkada takrorlanadi (5,3 m gacha). Baliq ovlanadi. Asosiy portlari: Sidney, Brisben, Nyukasl, Oklend, NyuPlimut. Dengiz sayyox. A. Tasman nomi bilan atalgan.
| Tasman dengizi | |
|---|---|
 | |
| Joylashuvi | G'arbiy Tinch okeani |
| Koordinatalari | 40°S 160°E / 40°S 160°E |
| Okean tipi | Dengiz |
| Havzaga aloqador oʻlkalar | Avstraliya, Yangi Zelandiya |
| Eng katta uzunligi | 2,800 km (1,700 mi) |
| Eng katta kengligi | 2,200 km (1,400 mi) |
| Yuzasi | 2,300,000 km2 (890,000 kv mi) |
| Orollari | Lord Xou oroli, Norfolk oroli |
| Aholi punktlari | Nyukasl, Sidney, Vollongong, Xobart (Avstraliya) Oklend, Vellington, Yangi Plimut, Vanganui (Yangi Zelandiya) |
| Qiya joylari | Lord Xou |
Geografiyasi
Tasman dengizining kengligi 2250 kilometr, maydoni 2 300 000 kvadrat kilometr. Dengizning maksimal chuqurligi 5493 metr[1]. Dengiz asosi globigerin loyidan iborat. Yangi Kaledoniyaning janubida 30° janubi-gʻarbda esa kichik oyoqli balchiq zonasi bor.
Tarixi
Dengiz nomini 1642-yilda Tasmaniya va Yangi Zelandiyaga yetib borgan birinchi yevropalik boʻlgan gollandiyalik dengizchi, tadqiqotchi va savdogar Abel Yansun Tasman sharafiga qoʻyilgan[2]. Keyinchalik, ingliz navigatori Jeyms Kuk 1770-yillarda oʻzining birinchi aylanma ekspeditsiyasi paytida Tasman dengizini batafsil oʻrgandi[3]..
1876-yil fevral oyida dunyoning qolgan qismi bilan telegraf aloqasini taʼminlovchi birinchi suv osti aloqa kabeli yotqizildi[4].
1928-yil yanvar oyida Monkrif va Hud birinchi boʻlib Tasmanga parvoz qilishga urindilar, ammo urinish paytida izsiz gʻoyib boʻldilar[5]. Oʻsha yilning sentyabr oyida Charlz Kingsford Smit va uning uch kishilik ekipaji dengiz ustida birinchi muvaffaqiyatli parvozni amalga oshirdi[6].
1977-yilda dengiz boʻylab yolgʻiz suzib oʻtgan birinchi odam Kolin Kvinsi edi. Keyingi muvaffaqiyatli yolgʻiz oʻtish 2010-yilda uning oʻgʻli Shon Kvinsi tomonidan amalga oshirildi[7].
Sohillar va orollari
Tasman dengizida Avstraliya va Yangi Zelandiyadan ancha uzoq masofada joylashgan bir nechta alohida orol guruhlari mavjud:
Norfolk oroli Tasman dengizining shimolida, Marjon dengizi chegarasida joylashgan.Bu orollarning barchasi Avstraliyaga tegishli. Materik va Yangi Zelandiya orollarining qirgʻoq chizigʻi biroz chuqurlashtirilgan. Bu yerda deyarli hech qanday katta koʻrfazlar yoʻq. Orollarning qirgʻoqlari va materikning tubi asosan qumli, janubda marjon qoyalari mavjud. Chuqur dengizning tuprogʻi gilli va gil-qumli.
Gidrologiyasi
Tasman dengizining shoʻrligi: 35-35,5‰. Toʻlqinlar ancha baland, baʼzi joylarda 5 m dan oshadi. Pastki relyefi murakkab boʻlib, koʻplab tizmalar, koʻtarilishlar, botiqlar va pastliklar mavjud[10]. Dengiz tubi globigerin loydan iborat.
Iqlimi
Tasmaniya dengizining suv zonasi uchta iqlim zonasida joylashgan, shimolda tropik iqlim hukmronlik qiladi, janubda esa ob-havo sharoiti unchalik aniq emas. Shuning uchun dengizning turli hududlari har xil ob-havo sharoitlariga ega. Yozda Tasman dengizining shimolidagi suvning yuqori qatlami +27 darajagacha qiziydi, keyin dengizning janubiy hududlarida ular faqat +15 darajagacha koʻtariladi. Qishda janubiy hududlarda suv +9 darajagacha sovishi mumkin. Dengizning janubiy qismi bu yerdan oʻtadigan Gʻarbiy shamollarning kuchli sovuq oqimini ushlab turadi. Tasman dengizining bu qismidagi suvlarni biroz sovutadi va aralashtirib yuboradi. Baʼzan Antarktida qirgʻoqlaridan aysberg qoldiqlari dengizga suzib ketishi mumkin.
Flora va faunasi
Dengiz turli iqlim zonalarida joylashganligi sababli, uning flora va faunasi turli hududlarda farqlanadi. Chuqur dengiz tadqiqot kemasi RV Tangaroa Tasman dengizini tadqiq qildi va 500 ga yaqin baliq va 1300 turdagi umurtqasiz hayvonlarni topdi. Tadqiqotchilar, shuningdek, yoʻqolib ketgan akulaning megalodon tishini ham topdilar[11].
Dengizning shimoliy qismi tropiklar yaqinida joylashgan. Qoʻshni Marjon dengizi bilan oʻxshashlik (oʻsimlik va hayvonot dunyosi tarkibida) mavjud. Marjon qoyalari va atollari boʻlgan orollar mavjud. Oʻsimliklarning tur tarkibi juda boy boʻlishiga qaramay, flora oz sonli suv oʻsimliklari va suv oʻtlari bilan ifodalanadi. Zooplankton — oz miqdorda meduzalar, mayda qisqichbaqasimonlar va lichinkalar.
Dengizning janubiy qismidagi orollar yaqinida oʻsimliklar miqdoriy jihatdan boyroq yashash muhitiga ega. Sohillar yaqinida koʻp hujayrali organizmlarning chakalakzorlari bilan ifodalangan turli xil suv oʻtlari mavjud — jigarrang, qizil va yashil. Janubga qarab harakatlanayotganda, Tasman dengizining er usti suvlari mikroskopik qisqichbaqasimonlar — krill koʻrinishidagi fitoalglar va zooplanktonlarning tarkibini sezilarli darajada oshiradi.
Tasman dengizining faunasi koʻplab akulalar bilan ifodalanadi, ular tur tarkibi boʻyicha qoʻshni Marjon dengizidan kam emas. Janubda va chuqur dengiz havzalarida akulalar kamroq tarqalgan. Biroq, bu erda siz katta oq akula, mako, koʻk, uzun qanotli okean va bolgʻa boshlari kabi dahshatli yirtqichlarni koʻrishingiz mumkin. Rif akulalari marjon riflari orasida uchraydi va bu erda pastki akulalarni ham koʻrish mumkin
Marjonlar orasida yashaydigan odatiy okean faunasini oʻziga jalb qiladi. Ketasimonlar (minka kitlari, sperma kitlar va qotil kitlar) planktonga jalb qilinadi. Dengizning janubiy qismida koʻplab mayda baliqlar mavjud.
Tasman dengizida yashovchi boshqa yirik baliqlarga mashhur orkinos baliqlari va eng tez suzish boʻyicha rekordchi — qilich, shuningdek, yelkanli baliqlar kiradi[12].
Janubiy Kugi shahri.
Dengiz ustida quyosh botishi.
Dengizda quyosh chiqishi, fevral.
Tasman dengizi tubida dengiz kirpilari va marjonlari.
Sidney.
Tasman dengizi sohilidagi marmar tog'.
Tasman dengizining to'lqinlari.
