Sharqiy Onadoʻli viloyati

Ingliz tilidagi nomi Anatolia (turkcha: Anadolu) yunoncha Ἀνατολή dan olingan (Anatolḗ) „Sharq“ degan maʼnoni anglatadi va umuman (yunoncha nuqtai nazardan) sharqiy mintaqalarni bildiradi^[6][7]. Onadoʻli sharqiy chegarasi Qora dengizdan hozirgi Sharqiy Onadoʻli mintaqasining gʻarbiy qismida joylashgan Aleksandretta koʻrfazigacha boʻlgan yarim orol hisoblangan^[8][9]. Geografik atama sifatida bu taʼrifdan foydalanishda davom etmoqda^[10].

Tarixan mintaqa Armaniston togʻlari yoki Gʻarbiy Armaniston deb atalgan. 1923-yilda yangi tashkil etilgan Turkiya Respublikasi arman genotsididan keyin barcha turkiy boʻlmagan joy nomlarini oʻzgartirish siyosatining bir qismi sifatida hududni „Sharqiy Onadoʻli“ deb oʻzgartirgan^{[4][5][3][11]}. 1880-yildan boshlab Armaniston nomini Usmonli imperiyasining rasmiy hujjatlarida qoʻllash taʼqiqlanadi, bu esa armanlarning mintaqadagi rolini pasaytirish maqsadida qilingan^[3][12][11]. Sulton Abdulhamid II hukumati Armaniston nomini „Kurdiston“ yoki „Onadoʻli“ kabi atamalar bilan almashtirgan. Buyuk Porte, agar Armaniston boʻlmasa, arman masalasi boʻlmaydi, deb hisoblardi. Toponimlarni „milliylashtirish“ jarayoni Turkiya Respublikasi tashkil topganidan keyin otaturkchilar davrida davom ettirilgan va jadal rivojlangan^{[4][5][3][11]}.

Mintaqa Gʻarbiy Armanistonning katta qismini oʻz ichiga oladi (armancha: Արեւմտյան Հայաստան) va arman genotsidigacha mahalliy armanlarning katta qismi yashagan. Onadoʻli yarim oroli hech qachon „Sharqiy Onadoʻli“ deb atalgan hududni qamrab olmagan, bu esa Turkiya tomonidan mintaqaning arman tarixini oʻchirishga urinish sifatida koʻrilgan^[3][11].

Sharqiy Onadoʻli mintaqasida toʻrtta boʻlinma mavjud:

Toʻliqligicha Sharqiy Onadoʻli mintaqasida joylashgan viloyatlar:

• Agʻri
• Bingol
• Elazigʻ
• Malatya
• Hakkari
• Igʻdir
• Kars
• Tunceli
• Van

Asosiy hududi Sharqiy Onadoʻli mintaqasida joylashgan viloyatlar:

• Ardahan
• Erzurum
• Sirnak

Sharqiy Onadoʻli mintaqasi Turkiyaning eng sharqiy qismida joylashgan. Gʻarbdan Turkiyaning Markaziy Onadoʻli mintaqasi; shimolda Turkiyaning Qora dengiz mintaqasi; janubda Turkiyaning Janubi-Sharqiy Onadoʻli mintaqasi va Iroq; sharqda Sharqiy Anatoliya Kavkazorti mintaqasi va Kichik Kavkaz togʻ platosi bilan tutash Eron, Ozarbayjon, Armaniston va Gruziya bilan chegaralangan.

Viloyatning maydoni 164,330 km² (63,450 kv mi) , bu Turkiyaning umumiy maydonining 20,9% ni tashkil qiladi.

Mintaqaning umumiy aholisi 5 966 101 kishini (2019-yil hisobi), 2000-yildagi aholini roʻyxatga olishda 6 100 000 kishiga yaqinni tashkil etgan. Aholi zichligi (40 inhabitants per square kilometre (100/sq mi)) Turkiyadagi oʻrtacha koʻrsatkichdan past (98/km² (250/sq mi))^{[ manba kerak ]}. Mintaqa Turkiyada Qora dengiz mintaqasidan keyin ikkinchi eng koʻp qishloq aholisiga ega mintaqadir. Migratsiya darajasi asosan Marmara mintaqasiga yoʻnalgan. Boshqa hududlarga va xorijga migratsiya aholining tabiiy oʻsishidan yuqori. Arman genotsidigacha, mintaqada, shuningdek, Gʻarbiy Armaniston sifatida ham tanilgan mahalliy armanlarning katta qismi va qoʻshimcha ravishda gruzinlar, Pont va Kavkaz yunonlarining muhim ozchiliklari yashagan^[13][14][15].

Oʻrtacha balandligi 2,200 m (7,200 ft). Asosiy geografik obyektlarga tekisliklar, platolar va massivlar mansubdir. Bugungi kunda vulqon faolligi kuzatilmoqda.

Karsdagi Anining panoramasi

• Sharqiy Onadoʻli mintaqasida joylashgan Aras va Kura daryolari Turkiya hududidan tashqaridagi Kaspiy dengiziga; Furot, Dajla va Zab daryosi suvlari esa Fors koʻrfaziga quyiladi.
• Viloyat oqimlarining rejimi tartibsiz. Buning sababi; yogʻingarchilik rejimining tartibsizligi va qishki yogʻingarchilikning qor shaklida tushishi. Qor uzoq vaqt erimasdan yerga tushishi sababli daryolarning oqim tezligi pasayadi. Bahor va yoz oylarida qor erishi oqimlarning tezligini oshirishga va shiddat bilan oqishiga olib keladi. Boshqa tomondan, viloyat daryolari yuqori gidroenergetika salohiyatiga ega. Buning sababi shundaki, mintaqa balandliklar va qiyaliklardan tashkil topganligidadir.
• Butun mintaqadagi yoriqlar ustida koʻllar hosil boʻlgan. Turkiyaning eng katta koʻli Van va u bilan birga yana Childir, Nazik, Erchek, Hazar, Baliq, Hachli va Akdogʻan koʻllarii ushbu mintaqada joylashgan.

• Mintaqaning eng katta platosi Erzurum-Kars platosidir.
• Mintaqada Malatya, Elazigʻ, Bingoʻl, Mush tekisliklari va Van koʻli havzasi joylashgan.
• Mintaqadagi eng katta tekislik Igdir. Ikkinchi eng katta tekislik esa Mushdir^[16].

Mintaqaning yillik harorat farqi Turkiyada eng yuqoridir. Mintaqaning baʼzi hududlarida turli mikroiqlim mavjud. Misol tariqasida, Igʻdir (Ararat togʻi yaqinida) yumshoqroq iqlim shakllangan.

Viloyat Turkiyaning umumiy oʻrmon maydonining 11% ni oʻz ichiga oladi va mahalliy oʻsimliklar va hayvonlarga boy. Oʻrmonlarning koʻp qismini eman va sariq qaragʻaylar tashkil qiladi.

Viloyat gidroenergetika boʻyicha yuqori salohiyatga ega. ^[17]

• 
  Iğdırdan Ararat togʻining ko'rinishi
• 
  Erzurumdagi Respublika prospekti
• 
  13-asrga oid Çifte Minareli madrasasi Erzurum shahridagi kech Saljuqiylar davriga oid meʼmoriy yodgorlikdir.
• 
  Erzurumdagi 14-asrYakutiya madrasasi
• 
  Bingöl shahrining panoramik ko'rinishi
• 
  10-asrdagi Muqaddas Havoriylar Arman cherkovi, fonda Kars qal'asi bilan
• 
  Kars shahri markazi
• 
  Akdamar oroli va Armaniston Muqaddas Xoch sobori, 10-asr arman cherkovi va monastir majmuasi
• 
  Usmonli davriMalatyadagi Yeni (Yangi) masjidi
• 
  Harputdagi Harput qal'asi