Qizil panda

„Panda“ soʻzi mahalliy nepal tilida uchraydigan पञ्जा pajā „panjasi“ yoki पौँजा paũjā „panja“ nomlaridan kelib chiqqanligi taxmin qilinadi^[3][4]. Koʻplab tillarda bu soʻzning „panda“ shakli qabul qilingan. 1869-yildan boshlab rasman oʻrganib chiqilgan va gigant pandadan farqlanib turishi uchun „qizil panda“ yoki „kichik panda“ nomi bilan atala boshlangan^[4].

Ailurus urugʻining nomi qadimgi yunoncha αἴλουρος (ailouros) soʻzidan olingan boʻlib, „mushuk“ degan maʼnoni anglatadi^[5]. Fulgensning binar nomenklaturasi lotincha „porlash“, „yorqin“ degan soʻzdan kelib chiqqan^[4][6].

Qizil pandani 1825-yilda Frederic Cuvier tasniflagan va hozirgi ilmiy nomi Ailurus fulgens nomi berilgan. Cuvierning tavsifi zoologik namunalarga, shu jumladan „Hindiston shimolidagi togʻlardan“ topilgan panda terisi, panjalari, jagʻ suyaklari va tishlariga, shuningdek, Alfred Duvaucelning hisobotiga asoslangan^[8][9]. Qizil pandani 1821-yilda Thomas Hardwicke ham tasniflagan, ammo uning maqolasi 1827-yilda nashr etilgan^[4][10]. 1902-yilda Oldfield Thomas Sichuanda boʻlgan yigʻilishda qizil panda namunalarini toʻplagan Frederick William Styan sharafiga Ailurus fulgens styani nomi ostida erkak qizil panda namunasining bosh suyagini tasniflab bergan.

Zamonaviy qizil panda — Ailurus urugʻidagi yagona tan olingan tur hisoblanadi. U anʼanaviy ravishda ikkita kichik turga boʻlinadi: Himolay qizil pandasi (A. f. fulgens) va Xitoy qizil pandasi (A. f. styani). Himolay kenja turining peshonasi ochiqroq rangli hamda pastki orqa va dumgʻaza qismida uchli tuklari mavjud. Xitoy kenja turi koʻproq bukilgan peshona va egilgan tumshuqli, shuningdek oq yuzi quyuqroq tuklar bilan qoplangan^[11].

2020-yilda qizil panda namunalarining genetik tahlili natijalari, Himolay va Xitoydagi qizil panda populyatsiyalari taxminan 250 000 yil oldin boshqa turlardan ajralib chiqqanini koʻrsatgan. Tadqiqotchilar ikki kichik turga alohida tur sifatida qarashni taklif qilishgan. Janubi-sharqiy Tibet va shimoliy Myanmadagi qizil pandalar syaniyaning bir qismi, janubiy Tibetdagilar esa fulgens deb tasniflangan^[12].

Shimoli-sharqiy Hindiston va Xitoyda toʻplangan 132 nafar qizil panda najas namunalarining DNK tahlillari asosida, Siang daryosi Himolay va Xitoy qizil pandalari oʻrtasidagi oraliq tur ekanligini koʻrsatadigan ikkita alohida klaster shakllantirilgan^[13]. Ular Pleystotsen davrida janubiy Tibet platosidagi muzlik davri tufayli alohida turlarga ajralib ketgan boʻlishi taxmin qilinadi^[14].

Qizil pandaning evolyutsion daraxtdagi oʻrni koʻp muhokama qilingan. XX asr boshlarida turli olimlar bu turni rakunlar kabi Procyonidae oilasiga mansub deb hisoblaganlar. Oʻsha paytda taniqli biologlarning koʻpchiligi qizil pandani gigant panda bilan aloqador deb hisoblashgan. Oxir-oqibat ushbu tur ayiq ekanligi haqida nazariyalar ham yuzaga kelgan. 1982-yilda oʻtkazilgan tadqiqotda qizil pandalar gigant panda, boshqa ayiqlar va prokionidlar oʻrtasidagi tur sifatida tadqiq etilgan. Ularning bosh suyagidagi oʻxshashlik va farqlar oʻrganilgan hamda tur Ailuridae oilasiga mansub ekani taʼkidlangan. Tadqiqot muallifi qizil pandani ayiqlar bilan turdosh deb hisoblagan^[11].

1995-yilda mitoxondrial DNK tahlili qizil pandaning protsionidlar bilan bogʻliq ekanligini aniqladi^[15].

2005, 2018 va 2021-yillarda olib borilgan genetik tadqiqotlar natijasida qizil panda Musteloidea turkumiga mansub ekani aniqlandi. Bu turkumga Procyonidae, Mustelidae va Mephitidae (skunks va uning turdoshlari) oilalari kiradi^[16][17][18].

Ailuridae oilasi Yevropada soʻnggi oligotsen yoki ilk miotsen davrida, bundan taxminan 25—18 million yil oldin rivojlangan. Amphictis turi eng qadimgi vakilining bosh suyagi hamda zamonaviy turlar bosh suyagi bir xil oʻlchamda (10 sm) boʻlishi mumkin. Tishlari oʻtkir premolyarlar va karnasyallardan (P4 va m1) hamda silliqlash uchun moslashtirilgan (M1, M2 va m2) molarlardan iborat boʻlib, u umumiy qilib aytganda, ayiqning yirtqichlarga xos ratsionga ega boʻlganidan dalolat beradi. U qoziq tishlarining yon tomonidagi teshik qismlariga asoslanib Ailuridae turkumidan joy olgan. Boshqa erta yoki bazal ailuridlarga Alopecocyon va Simocyon singari oilalar kiradi, ularning vakillari Yevroosiyo va Shimoliy Amerika boʻylab tarqalganligi aniqlangan. Turning tarqalishi Oʻrta Miotsen davridan boshlangan. Erta Pliotsen davriga mansub turlarining qoldiqlari saqlanib qolgan. Ikkalasida ham Amfiktisga oʻxshash tishlari mavjud. Shuning uchun ham bir xil ovqatlanish tartibiga ega boʻlganligi taʼkidlanadi^[19].

Puma kattaligidagi Simocyon daraxtda yashovchi tur boʻlib, „soxta bosh barmogʻi“ — choʻzilgan bilak suyagining zamonaviy turlar bilan qoʻshilishi natijasida, bu qoʻshimcha barmoq bambuk bilan oziqlanish uchun emas, balki daraxtda harakatlanishga moslashib ketganligini koʻrsatadi^[19][20].

Keyinchalik yanada rivojlangan ailuridlar Ailurinae kenja oilasida tasniflanadi va „haqiqiy“ qizil pandalar deb nomlanadi. Bu hayvonlar kichikroq koʻrinishga ega hamda oʻtxoʻr hisoblanib, fitofaglar bilan oziqlanishga moslashgan. Fanga maʼlum boʻlgan eng qadimgi haqiqiy panda Ispaniyada topilgan Oʻrta Miotsen davriga mansub Magerictis turi boʻlib, faqat bitta tish — pastki ikkinchi qoziq tishlaridan maʼlum. Tish nisbatan pastda joylashgan va oddiy tojga ega boʻlgan. Shuningdek, keyingi turlar kabi rivojlangan tish milklari hamda choʻzilgan maydalagich qismiga ega^[21].

Keyinchalik ailurinlar orasida Shimoliy Amerikaning sharqiy qismida kech Miotsendan Erta Pliotsenga qadar yashagan Pristinailurus bristoli^[21][22] va Parailurus jinsining bir necha turlari ilk Pliotsen davrida birinchilardan boʻlib Yevropada paydo boʻlgan. Keyinchalik, Yevroosiyo boʻylab tarqalgan^[21][23]. Bu hayvonlar, ehtimol, zamonaviy qizil pandalar avlodiga tegishli singil taksonining bir qismi boʻlishi ham mumkin. Oʻtxoʻr zamonaviy turlardan farqli oʻlaroq, bu qadimiy panda turlari, ehtimol, omnivor hayvonlar hisoblanib, yuqori qoziq tishlari va oʻtkir tirnoqlari bilan ajralib turgan^[21][22][24].

Zamonaviy Ailurus oilasining eng qadimgi qazilma qoldiqlari pleystosendan oldingi davr qatlamlarida uchramagan hamda suyaklarning topilish hududi Osiyo qitʼasi bilan cheklangan. Zamonaviy qizil pandaning ilk ajdodlari bambukli ovqatlanish tartibiga moslashgan boʻlib, jagʻi molyarsimon, premolyar va koʻproq koʻtarilgan molyar tishlarga ega^[21]. Soxta bosh barmogʻidan oziqlanishda ham foydalanadi^[19][20].

Sichuan va Yunnandagi 53 ta qizil panda namunalari tahlili genetik xilma-xillikning yuqori darajasini namoyish etgan^[25]. Qizil pandaning toʻliq genomi 2017-yilda ketma-ketlikda boʻlgan. Tadqiqotchilar konvergent evolyutsiya genetikasini oʻrganish uchun uni gigant pandaning genomi bilan solishtirishgan, chunki ikkala turda ham soxta barmoqlar mavjud va yirtqich hayvonlarning ovqat hazm qilish tizimiga ega boʻlishiga qaramay, bambuk bilan oziqlanishga moslashgan. Ikkala pandada bosh barmoqlarning rivojlanishida rol oʻynashi mumkin boʻlgan baʼzi oyoq-qoʻllarning rivojlanish genlarida (DYNC2H1 va PCNT) oʻzgarishlar yuzaga kelgan^[26].

Yirtqichlikdan oʻtxoʻrlikka oʻtishda har ikkala tur ham achchiqlikni aniqlash uchun ishlatiladigan taʼm retseptorlari genlarini qayta faollashtirgan, ammo oʻziga xos genlar boshqacha tarzda shakllangan^[27].

Qizil panda bosh suyagi

Qizil panda yuzi

Qizil pandaning moʻynasi asosan qizil yoki toʻq sariq-jigarrang, qorin va oyoqlaridagi yungi esa qora tusda boʻladi. Ogʻiz, yonoqlar, qoshlar va ikki quloq chetlari oq rangda boʻlib, paxmoq dumida qizil va halqasimon naqshlar mavjud shuningdek, dum uchi odatda jigarrang tusda boʻladi^[28][29][30].

Rangi qizil mox va oq lishayniklar bilan qoplangan daraxtzorda yashashi sababli, pandaning moʻynasi kamuflyaj vazifasini oʻtaydi. Ustki moʻynasi uzunroq va qoʻpolroq boʻlsa ham ostki tuklari qisqaroq va mayinroq boʻladi^[29]. Orqa tarafdagi yunglari 47—56 mm gacha uzunlikda boʻladi. Ogʻiz, pastki jagʻ va iyagi atrofida oʻrtacha uzun moʻylovlari bor. Panjalar tagidagi tuklari unga qorda yurish imkonini beradi^[28].

Qizil pandaning boshi nisbatan kichik, ammo shunga oʻxshash oʻlchamdagi yenotlarnikiga qaraganda biroz katta hisoblanadi, tumshugʻi qisqa, quloqlari uchburchak hamda oyoq-qoʻllari deyarli bir xil uzunlikka ega^[28][29]. Uning tana uzunligi 51—63,5 sm ni, eni 28—48,5 sm ni tashkil etadi. Himolay qizil pandasining ogʻirligi 3,2—9,4 kg gacha yetishi qayd etilgan, Xitoy qizil pandasining urgʻochisi 4—15 kg ogʻirlikda, erkagi esa 4,2—13,4 kg vaznga ega boʻladi^[28]. Uning har bir oyogʻida beshta qayrilgan barmoqlari bor, ularning har biri toqqa chiqishga yordam beradigan qayrilma yarim orqaga tortiladigan tirnoqlarga ega^[29]. Tos suyagi va orqa oyoqlarda egiluvchan boʻgʻinlar mavjud, bu holat daraxtda yashovchi toʻrt oyoqli jonivorlarga xos xususiyat hisoblanadi^[31]. Dagʻal boʻlsa-da, dum hayvonga koʻtarilish paytida muvozanatni saqlashga yordam beradi^[29].

Old panjalarda bilak suyagining kengaytmasi boʻlgan „soxta bosh barmogʻi“ bor, bu koʻplab yirtqich hayvonlarda uchraydigan radial sesamoid suyak hisoblanadi. Mazkur bosh barmogʻi hayvonning bambuk poyalarini ushlab turishiga imkon beradi shuningdek barmoqlar va bilak suyaklari juda moslashuvchan hamdir. Qizil pandaning bu xususiyati yirik pandalarniki bilan deyarli bir xil, uning yon tomonlarida siqilgan kattaroq sesamoid suyagi mavjud. Bundan tashqari, qizil panda sesamoidining uchi koʻproq choʻkkan, yirik pandada esa oʻrtaga egilgan. Bu xususiyatlar gigant pandaga harakatlanishda yanada epchilroq boʻlish imkoniyatini beradi^[32].

Qizil pandaning bosh suyagi keng, pastki jagʻi esa mustahkam^[28][29]. Biroq, u unchalik qattiq boʻlmagan barglar va poyalarni isteʼmol qilganligi sababli ham, chaynash mushaklari ulkan pandanikiga qaraganda zaifroq hisoblanadi. Qizil pandaning ovqat hazm qilish tizimi tana uzunligidan atigi 4,2 baravar uzunroq, oddiy oshqozon, yonbosh ichak va yoʻgʻon ichak oʻrtasida sezilarli boʻlinish kuzatiladi shuningdek, qizil pandalarda koʻrichak boʻlmaydi^[28].

Qizil panda Nepalda, Hindistonning Sekkim, Gʻarbiy Bengaliya va Arunachal-Pradesh shtatlarida, Butanda, Tibetning janubida, Myanmaning shimolida, Xitoyning Sichuan va Yunnan provinsiyalarida yashaydi. Qizil pandaning global potensial yashash joyi koʻpi bilan 47,100 km² (18,200 kv mi) ni tashkil qiladi; Bu yashash joyi Himolay togʻlarining moʻtadil iqlim zonasida joylashgan boʻlib, u yerda yillik oʻrtacha harorat 18–24 °C (64–75 °F) darajagacha yetishi mumkin^[33]. Bu diapazon davomida u 2,000–4,300 m (6,600–14,100 ft) balandlikda uchrashi qayd etilgan^{[34][35][36][37][38]}.

Nepalda u Sharqiy Himolay keng bargli oʻrmonlar ekoregionidagi oltita qoʻriqlanadigan hudud majmuasida istiqomat qiladi^[36]. Bugungi kunga qadar eng gʻarbiy hududlardan 2019-yilda Kalikot tumanidagi oʻrmonlarda uchta jamoa topilgan^[39]. Panchthar va Ilam tumanlari mamlakatning eng sharqiy hududi hisoblanadi, bu yer yashash joyi — qishloqlar, chorva yaylovlari va yoʻllar bilan oʻralgan^[40]. Sikkim va Gʻarbiy Bengaliyaning Kangchenjunga landshaftidagi qoʻriqlanadigan hududlar metapopulyatsiya qisman qoʻriqlanadigan hududlardan tashqaridagi eski oʻrmonlar orqali bogʻlangan^[41]. Bu landshaftdagi oʻrmonlarda himolay emanlari (Quercus lamellosa va Q. semecarpifolia), himolay qayini, himolay archasi, bambukli himolay chinori, rododendron va pastki qavatlarida oʻsadigan baʼzi qora archa butalari koʻplab uchraydi^{[34][42][43][44]}. Butan, Arunachal-Pradeshning Pangchen vodiysi, Gʻarbiy Kameng va Shi Yomi tumanlaridagi kuzatishlar shuni koʻrsatadiki, qizil panda Yushaniya va Tamnokalamus bambuklari, oʻrta boʻyli rododendron, buta va yarim buta singari oʻsimliklar oʻsadigan hududlarga oziqlanish uchun tez-tez borib turadi^[35][45][46].

Xitoyda u Hengduan togʻlari subalp ignabargli oʻrmonlarida va Sichuandagi Hengduan, Qionglay, Xiaoxiang, Daxiangling va Liangshan togʻlarida Qionglai-Minshan ignabargli oʻrmonlarida yashaydi^[37]. Qoʻshni Yunnan provinsiyasida u faqat togʻlarning shimoli-gʻarbiy qismida uchrashi qayd etilgan^[47][48].

Qizil panda dengiz sathidan 70—240 m balandlikda joylashgan suv havzalariga borishni afzal koʻradi^{[49][50][51][52]}. Yiqilgan ignabargli daraxtlar va ularning ulkan gʻovaksimon xodalari ayiqlarning muhim yashash joyidir, chunki ular bambuk barglari bilan oziqlanishga yordam beradi^[53]. Qizil pandalar 20° dan ortiq tik qiyaliklarda yashashi va diametri 30 sm dan oshiq xodalardan yashash joyi sifatida foydalanishi qayd etilgan^[49][51]. Phrumsengla milliy bogʻida kuzatilgan qizil pandalar asosan sharqiy va janubiy yonbagʻirlarda oʻrtacha qiyalik 34° va soyabon qoplami 66 % boʻlgan, taxminan 23 m ga yaqin bambuk bilan qoplangan balandlikda qoʻnim topishi kuzatilgan^[50]. Dafengding qoʻriqxonasidagi pandalar qishda janubga qaragan tik qiyaliklarni afzal koʻradi va 1,5—2,5 m balandlikdagi bambukli oʻrmonlarda yashaydi^[54]. Gaoligonshan milliy qoʻriqxonasidagi turlari esa 75 % dan ortiq zich soyabon qoplamali, tik yon bagʻirlari va kamida 70 m² zichlikka ega aralash ignabargli oʻrmonda yashashi aniqlangan^[55]. Xitoyning ayrim hududlarida qizil panda gigant panda bilan bir hududda yashaydi. Fengtongjay va Yele milliy qoʻriqxonalarida qizil panda yashash joyi koʻplab bambuk poyalari, butalar, yiqilgan daraxtlar va shox-shabbalar boʻlgan tik yon bagʻirlarda joylashganligi bilan ajralib turadi, yirik panda esa balandroq lekin kamroq miqdorda bambuk oʻsadigan yumshoqroq yon bagʻirlarni afzal koʻradi. Bunday joy ajratish bambuk bilan oziqlanadigan ikkita tur oʻrtasidagi raqobatni kamaytiradi^[49][53].

Qizil pandani tabiatda erkin holda harakatlashini kuzatish kamdan-kam uchraydigan hodisadir^[56]. Uning xatti-harakatlari, hayot tarzini oʻrganish boʻyicha oʻtkazilgan tadqiqotlar odatda qizil pandalarni qafasda saqlagan holatda olib borilgan^[57]. Qizil panda tunda faol boʻluvchi va krepuskulyar jonivor boʻlib, kechasi — tungi faollik davrlari oraligʻida uxlaydi. U odatda daraxt shoxlari yoki boshqa baland joylarda dam oladi, issiq kunlarda oyoqlari osilgan holda shoxga choʻzilib yotishni yoqtiradi, sovuq kunlarda esa orqa oyoqlari bilan yuztuban oʻgirilib yotishni maqul koʻradi. Qizil panda orqa oyoqlari bilan daraxt tanasining oʻrtasidan ushlab, yerga bosh bilan tushadi. U tez harakatlanishi tufayli ham yerga beziyon tushishni udallaydi^[29].

Voyaga yetgan pandalar odatda yolgʻiz yashashni maqul koʻradi. Mazkur jonivorlar oʻzlarining uy diapazonini yoki hududiy chegaralarini siydik, najas va anal bezlar hamda uning atrofidagi bezlarning sekretsiyasi bilan belgilaydi. Tanasidan ajraladigan xushboʻy hidlar orqali erkak pandalar oʻz hududlarini tez-tez va uzoq muddatga belgilab qoʻyishadi^[29]. Xitoyning Wolong milliy qoʻriqxonasida radio orqali urgʻochining uy diapazoni 0,94 km² ekanligi, erkaklariniki esa 1,11 km² maydonga teng boʻlishi aniqlangan^[58].

Nepal sharqidagi oʻnta qizil pandaning bir yillik monitoring qilish natijalari shuni koʻrsatdiki, toʻrtta erkak turning uy oraligʻi oʻrtacha 1,73 km² ga va oltita urgʻochi turniki oʻrmon ichida 0,94 km² yoki kamida 19,2 ga ga teng boʻlishi aniqlangan. Urgʻochi pandalar 419—841 m gacha boʻlgan hududga sayohat qilishlari mumkin, erkak pandalarda esa bu koʻrsatkich 660—1473 m gacha yetadi. Yanvardan martgacha boʻlgan juftlashish mavsumida katta pandalar oʻrtacha 795 m hududga sayohat qilishlari mumkin, ayrim vaqtlarda bu oʻrtacha 861 m gacha ham yetadi^[40]. Qizil pandalarning barchasi daraxtlari past boʻlgan joylarda yashaydi, odamlar, chorva mollari va itlar tomonidan bezovta qilinadigan hududlarda esa deyarli uchramaydi^[59].

Qizil panda oʻtxoʻr jonivor boʻlib, asosan bambuk, Phyllostachys, Sinarundinaria, Thamnocalamus va Chimonobambusa singari turlar bilan oziqlanadi^[60]. Shuningdek, u mevalar, gullar, akorlar, tuxumlar, qushlar va mayda sutemizuvchilar bilan ham oziqlanadi. Bambuk barglari yil davomida topilishi oson boʻlgan mahsulot hisoblanadi^[61]. Wolong milliy qoʻriqxonasida Bashania fangiana nomli bambuk turining barglari, tahlil qilingan panda axlatining deyarli 94 foizida va uning kurtaklari iyun oyida topilgan axlatning 59 foizida topilgan^[58].

Ikki yil davomida Singalila milliy bogʻidagi uchta joyda kuzatilgan qizil pandalarning ratsioni 40—83 % Yushania maling va Thamnocalamus spathiflorus bambuklarining kurtaklaridan^{[lower-alpha 1]}, 51—91,2 % esa Actinidia strigosa va mavsumiy mevalar shuningdek, rezavorlardan tashkil topgan^[64]. Ushbu milliy bogʻda qizil panda axlatlari tahlilida, yoz mavsumida ipaksimon atirgul va shoxli meva turlarining qoldiqlarini, mussondan keyingi mavsumda esa Actinidia callosa va Merrilliopanax alpinus hamda Sorbus cuspidata va har ikki mavsumda ham daraxt rododendroni uchrashi aniqlangan. 23 turdagi oʻsimlikda qizil panda qoldirgan axlat izlari topilgan. Tosh eman turlaridan biri boʻlgan Lithocarpus pachyphyllus, Kempbell magnolia, Castanopsis tribuloides, Himoloy qayini, Litsea sericea va gulli Ilex fragilis shular jumlasidandir^[65].

Nepalning Rara milliy bogʻida mussondan oldin va keyin olingan barcha axlatlarda tamnokalamus oʻsimligining ayrim turlari qoldiqlari mavjudligi aniqlangan^[66]. Uning Dhorpatan qoʻriqxonasidagi yozgi ratsioni, baʼzi liken turlari va zirk singari yarimbutalar isteʼmolini oʻz ichiga oladi^[42].

Butanning Jigme Dorji milliy bogʻida mevalar pishib yetilgan vaqtda topilgan qizil panda najasida himolay pechak urugʻi mavjudligi aniqlangan^[52].

Qizil panda ovqatni oldingi panjalaridan biri bilan ushlaydi va odatda oʻtirib yoki tik turgan holida ovqatlanadi. Taomlanish uchun ozuqa izlayotganida, u oʻsimlikni poyasidan ushlab, jagʻlari tomon tortadi. Qizil panda barglarni oziq tishlari bilan tishlaydi, soʻngra jag' tishi bilan uzib olib, chaynaydi. Gullar, rezavorlar va mayda barglar singari kichikroq ozuqa turlarini boshqacharoq tarzda isteʼmol qiladi, yaʼni ularni kurak tishlari bilan uzib oladi^[29].

Yirtqich hayvonlar singari oshqozon-ichak traktiga ega boʻlgan qizil panda ikki-toʻrt soat ichida ichaklari orqali oʻtadigan bambukni toʻgʻri hazm qila olmaydi. Shu sababli ham, u toʻyimli oʻsimlik moddalarini koʻp miqdorda isteʼmol qilishi kerak. U bir kun ichida 1,5 kg dan ortiq yangi barg yoki 4 kg barra kurtak isteʼmol qiladi, xom oqsil va yogʻlar eng oson hazm boʻladigan mahsulotlardir. Ovqat hazm qilish yoz va kuzda eng yuqori darajada boʻlsa, qishda hazm jarayoni sustlashib ketadi. Bu esa pandalar barglarga qaraganda kurtaklarni koʻproq isteʼmol qilishiga sabab boʻladi^[67].

Bunday tarzda ovqatlanishiga qaramay, qizil pandaning metabolizm tezligini kattaligi oʻzi bilan teng boʻlgan boshqa sutemizuvchilar bilan solishtirish mumkin^[68].

Qizil panda quruq moddalarning deyarli uchdan bir qismini hazm qiladi, bu 17 foiz ozuqani hazm qiladigan yirik pandalar ovqatlanishiga qaraganda nisbatan yaxshiroq koʻrsatkichdir^[67]. Uning ichagidagi mikroblar bambukni qayta ishlashga yordam beradi; qizil panda oshqozonidagi mikroblar guruhi boshqa sutemizuvchilarnikiga qaraganda kamyob va xilma-xildir^[69].

Qizil pandaning kamida yetti xil ovozi qayd etilgan boʻlib, ular boʻgʻilish tovushi, qichqiriq, baqirish, xirillash, irillash va chugʻurlashdan iborat. Janglar va tajovuzkor quvish paytida gʻoʻngʻillash, qichqirish, xirillash va chiyillash singari tovushlar ham paydo boʻladi. Qichqirish odatda boshqa tur vakilining yaqinlashishiga javoban amalga oshiriladi. Past ovozda chiqariladigan tovushlar hidni aniqlash va iskash kabi jarayonlari bilan bogʻliq boʻladi. Erkak pandalar juftlashish paytida past ovoz chiqarsa, urgʻochilari bu davrda qichqirishlari mumkin^[70]. Tajovuzkor va oʻyin janglari vaqtida ham ular boshlarini sekin yuqoriga va pastga tomon harakatlantirishadi, orqa dumgʻaza qismi hamda dumni yon tomonga burishadi. Keyin ular jagʻlari bilan ovoz chiqarayotgan vaqtda boshlarini yon tomonga aylantiradilar va raqibni urish uchun old panjalarini koʻtaradilar. Qizil pandalar orqa oyoqlarida turishlari, old oyoqlarini boshdan yuqoriga koʻtarishlari va ayni shu harakat davomida sakrashlari ham mumkin. Ikkita qizil panda uzoqdan bir-biriga „hujumkorona qarashi“ ham odatiy holat hisoblanadi^[29].

Qizil pandalar qish tunlarida koʻpayishni boshlaydilar. Ularning juftlashishi yanvardan martgacha, tugʻish davri esa maydan avgustgacha boʻlgan oraliqni oʻz ichiga oladi. Hayvonot bogʻlarida parvarishlanadigan pandalar uchun koʻpayish davri olti oygacha kechikishi mumkin. Estrus bir kun davom etadi va urgʻochilar mavsumda bir necha marta estruktsiyaga kirishishlari mumkin, ammo har bir sikl orasidagi intervallar qancha davom etishi maʼlum emas^[71].

Reproduktiv mavsum boshlanganda, erkak va urgʻochi pandalar koʻproq oʻzaro aloqada boʻlib, bir-birining yonida dam olishadi, birgalikda harakat qilishadi va ovqatlanishadi. Estrusli urg'ochi belgi qoʻyish uchun koʻproq vaqt sarflaydi va erkaklar uning anogenital hududini doimiy tarzda kuzatib boradi. Qoʻshilishga tayyor boʻlgan urgʻochi panda dumini silkitib, oʻzini lordoz holatida tutadi, old tomoni yerga tushirilgan va umurtqa pogʻonasi egilgan holatda joylashadi. Kopulyatsiya erkak pandaning urgʻochi panda orqa va tepa qismiga joylashib olishni oʻz ichiga oladi lekin yuzma-yuz juftlashish, shuningdek, yon tomonda yotgan holda, qorinni orqa qismiga jinsiy aloqa qilgan holatda ham juftlashishlar sodir boʻladi. Erkak panda urgʻochining boʻynini tishlash oʻrniga old panjalari bilan uning yon tomonidan ushlab oladi. Oraliqdagi tanaffus 2—25 daqiqa davom etadi va juftlashayotgan pandalar jinsiy aloqa paytida urushishga ham harakat qiladilar^[71].

Homiladorlik taxminan 131 kun davom etadi^[72]. Tugʻishidan avval, urgʻochi panda ignabargli daraxtlar yoki ularning poʻstloq boʻshligʻi ostidan yoxud tosh yoriqlari kabi joylardan oʻziga uya uchun hudud izlaydi. Yaqin atrofdagi novdalar, tayoqlar, shoxlar, poʻstloq parchalari, barglar, oʻt va mox kabi buyumlardan foydalanib oʻzi uchun uya quradi^[56]. Panda bolalari odatda toʻliq teri bilan tugʻiladilar. Qizil pandalar odatda bir vaqtda bittadan toʻrtagacha bolalaydilar. Ular birinchi uch-toʻrt oy davomida uyadan birinchi marta chiqqunga qadar onalariga toʻliq bogʻliq tarzda hayot kechiradilar. Qizil panda bolalari birinchi besh oy davomida onalarining sutini emib katta boʻladilar^[72]. Onalik davri va nasl oʻrtasidagi aloqa keyingi juftlashish mavsumiga qadar davom etadi. Bolalar taxminan 12 oylikka yetganlarida toʻliq mustaqil boʻladi va taxminan 18 oylikda jinsiy yetuklikka erishadi^[29]. Nepal sharqida tugʻilgan ikkita qizil panda bolalari 7–8 oyligida onalaridan ajratilgan va uch haftadan keyin tugʻilgan joylarini tark etishgan. Ular 26—42 kun ichida yangi uylariga yetib borishadi va 42—44 kun davomida u hududni oʻrganib, belgilab, oʻrnashib olishadi^[40].

Qizil pandaning tutqunlikdagi umri 14 yildan oshmaydi^[29]. Ular yovvoyi tabiatda leopardlarning oʻljasiga aylanganliklari qayd etilgan^[73]. Nepalda toʻplangan qizil pandaning najas namunalarida parazit protozoalar, amoebozoanlar, yumaloq qurtlar, trematodalar va tasmasimon chuvalchanglar topilgan^[74][75]. Rara va Langtang milliy bogʻlarida toʻplangan qizil panda najasida yumaloq chuvalchanglar, tasmalar va koksidiyalar ham topilgan^[76]. Noksvill hayvonot bogʻidagi oʻn toʻrtta qizil panda ogʻir trixofitiya bilan kasallangan, shuning uchun ulardan ikkitasining dumlari kesib tashlangan^[77]. Chagas kasalligi Kanzas hayvonot bogʻida saqlanayotgan qizil pandaning oʻlimiga sabab boʻlgan^[78]. Amdoparvovirus Sakramento hayvonot bogʻida oltita qizil pandaning najasida aniqlangan^[79]. Xitoy hayvonot bogʻidagi sakkizta qizil panda pnevmoniyadan oʻlishidan sal avval nafas qisishi va isitmadan aziyat chekkan; otopsi ularning oraliq xostlar ekanligini koʻrsatuvchi protozoa Toxoplasma gondii va Sarcocystis turlariga antikorlari borligini aniqlangan^[80]. Chengdu gigant panda koʻpaytirish ilmiy-tadqiqot bazasida tutqunlikda saqlangan qizil panda nomaʼlum sabablarga koʻra oʻlib qolgan; otopsi uning buyrak, jigar va oʻpka qismlarida kuzatilgan; Escherichia coli sabab bakterial infeksiyadan zararlangan^[81].

Qizil pandalarga birinchi navbatda, yashash muhitining vayron qilinishi hamda uylarining buzilishi bilan tahdid qilinmoqda. Bunday ishlarning amalga oshirilishiga asosan odamlar sonining ortishi, oʻrmonlarning kesilishi, oʻrmon boʻlmagan hududlar uchun oʻrmon materiallarini noqonuniy ravishda sotish hamda chorvadorlar oʻz chorvalari xavfsizligini oʻylab pandalarni bezovta qilishi sabab boʻlmoqda. Chorvachilikning rivojlanishi bambuklarning erkin oʻsishiga toʻsqinlik qiladi^[73]. Shuningdek, bambuklarni ommaviy tarzda kesish baʼzi bambuk turlarining qayta tiklanish qobiliyati pasayishiga sabab boʻladi^[82]. Birgina Sichuandagi kesilgan yogʻoch zaxirasi 2,661,000 m³ (94,000,000 cu ft) taga yetadi. 1958—1960-yillarda va 1970-yillarning oʻrtalarida 3,597.9 km² (1,389.2 kv mi) atrofida qizil panda yashash joyi, 1990-yillarning oxirida esa yana shuncha hudud vayron qilinganligi qayd etilgan^[47]. Nepal boʻylab qoʻriqlanadigan hududlardan tashqari qismida yashovchi qizil pandalarning yashash hududlarida qattiq chiqindilar tashlanishi, chorvachilik yoʻllari va chorvachilik stansiyalarining barpo etilishi, oʻtin va dorivor oʻsimliklar yigʻadigan odamlarning faoliyati pandalar hayot tarziga yomon taʼsir koʻrsatmoqda^[42][83]. Nepalning Lamjung tumanida aniqlangan tahdidlarga asosan, mavsumiy koʻchatlar ekish vaqtida chorva mollarini oʻtlatish, antropogen omili tasirida sodir etilgan oʻrmon yongʻinlari hamda qishda chorva yemi sifatida bambuk oʻsimligini ommaviy yigʻish kabi faoliyat turlari kiradi^[84]. Qizil pandalar yashashaydigan hududlarga yaqin joylarda avtomobil yoʻllari va magistrallar qurilishi mazkur turlarning qirilib ketishiga sabab boʻlmoqda^[59].

Brakonerlik ham qizil pandalar uchun katta xavf hisoblanadi. Nepalda 2008—2018-yillarda brakonerlardan 121 ta qizil panda terisi musodara qilingan. Boshqa yovvoyi hayvonlar uchun moʻljallangan tuzoqlar yordamida qizil pandalarni oʻldirish holatlari qayd etilgan^[85].

Myanmada brakonerlar tomonidan qurol va tuzoq yordamida ov qilish oqibatida qizil pandalar yoʻqolib ketish xavfi ostida qolmoqda; 2000-yillarning boshidan Xitoy bilan chegaraga olib boruvchi yoʻllar qurilganidan buyon qizil panda terilari va tirik hayvonlar chegara hududidan noqonuniy ravishda olib oʻtilishi holatlari kuzatilgan^[38]. Xitoyning janubi-gʻarbiy qismida qizil panda noyob moʻynasi uchun ovlanadi, ayniqsa shlyapa ishlab chiqaruvchilar uning juda qimmatli dumi uchun katta pul toʻlashadi. Xitoyda qizil pandalar soni soʻnggi 50 yil ichida 40 foizga kamaygani, bu esa mazkur turning Himolay gʻarbiy hududidagi sonidan ham kamayib ketganligi xabar qilingan^[47]. 2005-yildan 2017-yilgacha Sichuanda 35 ta tirik va yettita oʻlik qizil panda brakonerlardan musodara qilingan hamda bir nechta brokonerlar 3 yildan 12 yilgacha boʻlgan qamoq jazosiga hukm etilgan. 2017-yil bahorida Xitoyning toʻqqiz okrugidagi 65 ta doʻkonda oʻtkazilgan bir oylik soʻrov natijalariga koʻra, Yunnan shahrida faqat bitta odam qizil panda terisidan tikilgan shlyapalar sotganligi, onlayn forumda esa qizil panda dumlari savdoga qoʻyilganligi maʼlum boʻlgan^[86].

Qizil panda CITES I ilovasida sanab oʻtilgan va barcha hududlarda himoyalangan jonivor boʻlib, uni ov qilish noqonuniy hisoblanadi. U 2008-yilda IUCN Qizil roʻyxatiga xavf ostida boʻlgan turlar qatoriga kiritilgan, chunki dunyodagi bu turning umumiy soni 10 000 tani tashkil etadi hamda mazkur sonning pasayish tendentsiyasilari mavjud. Jonivor yashash manzilgohlarining katta qismi qoʻriqlanadigan hududlarga toʻgʻri keladi.

Langtang milliy bogʻida qizil panda ovlovchi brakonerlarga qarshi kurash boʻlimi va jamoatchilik asosida monitoring qilish ishlari tashkil etilgan. Shuningdek, jamoa oʻrmon foydalanuvchilari guruhlarining aʼzolari tomonidan Nepalning boshqa hududlarida ham qizil panda yashash manzilgohlarini himoya qilish va holatni nazoratga olish ishlari amalga oshiriladi^[90]. Nepalning sharqiy qismida pandalar haqida maʼlumot beruvchi eʼlon taxtalari oʻrnatilgan, radioeshittirishlarda doimiy ogohlantiruv xabarlari oʻqib eshittiriladi. Har yilning sentyabr oyida oʻtkaziladigan Xalqaro qizil panda kunini nishonlash ham yoʻlga qoʻyilgan. Bir qancha maktablarda qizil pandalarni saqlash boʻyicha qoʻllanmani oʻquv rejalarining bir qismi sifatida oʻqitish usuli tasdiqlangan^[91].

2010-yildan beri Nepalning 10 ta tumanida qishloq aholisi orasida chorvachilik va oziq-ovqat mahsulotlarini qayta ishlash amaliyotini yaxshilash boʻyicha ishlar amalga oshirilgan. Shuningdek, muqobil daromad olish imkoniyatlari orqali tabiiy resurslarga qaramlikni kamaytirishga yordam berish maqsadida jamoat nazorati asosidagi tabiatni muhofaza qilish dasturlari yoʻlga qoʻyilgan. Nepal hukumati 2019-yilda Qizil Pandani saqlash boʻyicha besh yillik harakat rejasini ratifikatsiya qilgan^[92].

2016-yildan 2019-yilgacha Butanning Merak shahridagi balandlikda joylashgan yaylovlarning 35 gektar qismida 120 ta chorvachi oilasi bilan hamkorlikda qizil panda yashovchi oʻrmonlarini himoya qilish va hududlarni yaxshilash boʻyicha ishlar amalga oshirilgan^[93]. Arunachal-Pradeshdagi qishloq aholisi tomonidan qizil pandalarning yashash muhitini oʻrmon resurslarini buzish va ekspluatatsiya qilishdan himoya qilish maqsadida ikkita jamoat qoʻriqlash zonasi tashkil etgan^[45].

Xitoy atrof-muhitni va yovvoyi tabiatni muhofaza qilish boʻyicha bir nechta loyihalarni boshlagan, jumladan, Yovvoyi tabiat uchun gʻamxoʻrlik, Tabiiy oʻrmonlarni himoya qilish va Milliy yovvoyi tabiat qoʻriqxonasini qurish loyihasi shular jumlasidandir. Milliy yovvoyi tabiat qoʻriqxonasi loyihasiga qizil panda asosiy himoya turlari roʻyxatida keltirib oʻtilmagan lekin mazkur diapazonda yashovchi ulkan panda va tilla burunli maymunning himoyaga olinishi muhim ahamiyatga ega boʻlgan gʻoya hisoblanadi^[94].

London hayvonot bogʻi 1869 va 1876-yillarda ikkita qizil pandani bogʻda saqlash uchun vasiylikka oladi, ulardan biri Darjilingda ushlangan. Jonli qizil pandani 1877-yilda Kalkutta hayvonot bogʻi, 1906-yilda Filadelfiya hayvonot bogʻi va 1908-yilda Artis hamda Cologne hayvonot bogʻlari vasiylikka oladi. 1908-yilda hind hayvonot bogʻida birinchi qizil panda bolalari tugʻiladi. 1940-yilda San-Diego hayvonot bogʻi Nepalda tutilgan toʻrtta qizil pandani Hindistondan olib kelgan boʻlib, ularning birinchi avlodi 1941-yilda tugʻilgan. Keyinchalik tugʻilgan panda bolalari boshqa hayvonot bogʻlariga ham yuborilgan. 1969-yilga kelib, hayvonot bogʻlarida 250 ga yaqin qizil pandalar namoyish etila boshlagan^[95]. Taronga tabiatni muhofaza qilish jamiyati 1977-yilda qizil pandalarni saqlash harakatini boshlagan^[96].

1978-yilda Qizil Panda turlari boʻyicha xalqaro reestri va 1985-yilda Yevropada qizil panda yoʻqolib ketish xavfi ostida boʻlgan turlar qatoriga kiritildi va shu boʻyicha dastur tashkil etildi. Xalqaro hayvonot bogʻlari aʼzolari 1993-yilda qizil pandani tutqunlikda koʻpaytirish boʻyicha global bosh rejani ratifikatsiya qilishdi. 2015-yil oxiriga kelib Yaponiyadagi 42 ta hayvonot bogʻida 219 nafar qizil panda roʻyxatga olingan^[97]. Padmaja Naidu Himolay zoologik parki qizil panda turlarining omon qolish rejasida ishtirok etgan va 2016-yilgacha 25 ga yaqin qizil pandani saqlab qolishga muvaffaq boʻlgan^[98]. 2019-yil oxiriga kelib, Yevropadagi 182 ta hayvonot bogʻlarida 407 ta qizil panda parvarish qilinganligi aniqlangan^[99]. Shimoliy Amerika, Avstraliya va Janubiy Afrika hayvonot bogʻlarida ham hududiy panda turlarni koʻpaytirish dasturlari tashkil etilgan^[4].

Qizil pandaning mahalliy xalq madaniyati va folkloridagi roli beqiyosdir. Bu jonivorning surati XIII asrga oid Xitoy qoʻlyozmalarining jildlarida ham uchraydi^[100].

Nepalning Taplejung tumanida qizil panda tirnoqlari epilepsiyani davolash uchun ishlatiladi; uning terisi turli kasallarni davolashda, shlyapa yasashda va uylarni bezashda qoʻllaniladi^[85]. Gʻarbiy Nepalda Magar shamanlari uning terisi va moʻynasini oʻzlarining marosim liboslarida qoʻllaydilar va u yovuz ruhlardan himoya qiladi deb ishonadilar. Butan markaziy hududida isteqomat qiluvchilar qizil pandalarni buddist rohiblarning reenkarnasyonlari deb hisoblashadi. Hindiston shimoli-sharqidagi baʼzi qabila odamlari va yi xalqi qizil panda dumlari yoki moʻynasidan tikilgan shlyapa kiyish omad keltirishiga ishonishadi^[100].

Xitoyda moʻyna mahalliy madaniy marosimlar uchun asosiy marosim buyumi sifatida qoʻllaniladi. Toʻyda kuyov anʼanaga koʻra terini oʻzi bilan olib yuradi. Qizil panda dumidan tikilgan shlyapalar mahalliy xalq orasida yangi turmush qurganlarga baxt va omad keltirishiga ishoniladi^[47].

Qizil panda 1990-yillarning boshlarida Sekkim shtatining shtat ramziy hayvoni sifatida tan olingan va Darjeeling choy festivali timsoliga aylangan^[82]. Qizil panda shtat maʼmuriyati tomonidan chiqarilgan bir qancha marka va tangalarda tasvirlangan. Antropomorfik qizil panda obrazi The White Snake Enchantress („Oq sehrgar ilon“), Bamboo Bears („Bambukxoʻr ayiqlar“), Barbie as the Island Princess („Orol malikasi — Barbi“), DreamWork studiyasining Kung Fu Panda franshizasi, Aggretsuko va Disney/Pixar studiyasining Turning Red kabi animatsion filmlar va seriallarida namoyish etilgan. Shuningdek, qizil panda obrazlari bir nechta videooʻyinlar va komikslarning asosiy qahramoni sifatida gavdalantirilgan. Mozilla Firefox brauzerining logotipida ayni qizil panda tasvirlangan. Qizil panda musiqa guruhlari va kompaniyalarning nomi sifatida ham ishlatilgan. Uning tashqi koʻrinishi oʻyinchoqlar, futbolkalar, otkritkalar va boshqa buyumlar dizaynida ham qoʻllanilgan^[100].

• Qizil panda tarmogʻi — yovvoyi qizil pandalarni saqlash bilan shugʻullanadigan notijorat tashkilot