Moturidiylik

Al-Moturidiy bir sistematik ilohiyot (kalom) maktabi ostida Balx va Movarounnahrning  hanafiy musulmon ilohiyotchilari orasidagi mavjud teologik islomiy eʼtiqodlarni tizimlashtirdi va tartibga soldi^[1]. U islom dinining muqaddas kitoblarini sharhlashda asos qilib sunnatni va saxobalar hayotini olgan. Imomi Moturudiy va Imomi Ashariy aqida asoslarining farqi yoʻq ayrim ihtiloflar faqatgina mintaqa soxalarining kelib chiqishi bilan bogʻliq masalalarda uchrab turadi^[2][3].Moturidiylikda har bir insonning taqdiri Alloh tomonidan belgilab qoʻyilganiga qaramay, u oʻz xatti-harakatlari uchun javobgardir, deb hisoblanadi. Moturidiylikka koʻra, inson imtihonlar uchun yaratilgan. Shu bilan bir vaqtda taqdir sinovlaridan oʻtishi kerak va toʻgʻri yoʻlni topish uchun harakat qilishi kerak. Hayoti davomida har bir qabul qiladigan qarorlari oʻziga bogʻliq ekanligini takidlaydi^[3].

Moturudiylik dastlab Oʻrta Osiyoning Movarounnahr(hozirgi O'zbekiston)hududidan tarqalgan edi, lekin u XVI asrda Safaviylar shialikni qabul qilgunga qadar Forsning sunniy musulmonlari va Ahl-ar-Ray (aql ahli) oʻrtasida hukmron teologik yoʻnalishga aylandi^[4]. Moturudiylik Usmonli imperiyasida va Hindistondagi Boburiylar hukumdorligida asosiy etiqod shali sanalar edi.  Qadimgi Usmonli va Boburiylardan tashqari koʻpchilik turkiy qabilalar , Hui xalqi , Oʻrta Osiyo va Janubiy Osiyo musulmonlari ham Moturidiy etiqodiga amal qiladilar. Arab moturidiy olimlari ham boʻlgan.

Moturidiylik taʼlimoti rivojlanib, XIII asrdan keyin Movarounnahr hududidan chiqib, musulmon Sharqi mamlakatlariga yoyildi^[5]. Saljuqiylar hukmronligi davrida hamma joyda islom aqidalarida moturidiylik tatbiq qilindi. Sunniylikning hanafiylik mazhabiga eʼtiqod qiluvchilarning barchasi aqida bobida imom Moturidiy, uning shogirdlari hamda izdoshlari yozib qoldirgan asarlarga tayanib ish koʻradilar^[6]. Islom olamining aksariyat mintaqalarida, Suriya, Iroq, Turkiya, Pokiston, Hindiston, Shom. Afrikada bu taʼlimot hozir ham oʻrta va oliy diniy oʻquv yurtlarida mustaqil fan sifatida oʻqitib kelinadi.^[7].

Al-Moturidiy islom fiqhidagi hanafiy mazhabining yetakchi olimi boʻlib, oʻzining teologik qarashlari va gnoseologik nuqtai nazarini maktabning asoschisi Abu Hanifa an-Nuʼmon (milodiy VIII asr) taʼlimotiga asoslagan^[8].Islom ilohiyotidagi Moturidiy maktabi shunday deydi:

• Allohning barcha sifatlari azaliydir va bu sifatlarning ibtidosi yoʻq^[9].
• Etiqod mavjud taʼlimot va odamlar uni faqat aql orqali tan olishlari mumkin ^[10].
• Insonlar Xudoni anglashda indviduval boʻlsa ham, ular paygʻambarlar va elchilarning vahiylari va yoʻl-yoʻriqlariga muhtojdirlar, chunki insonning xohishi aqlni chalgʻitishi mumkin va bu paygʻambarlarga Allohning maʼlum bilimlari maxsus berilgan (masalan, Qur’on Islomga koʻra Muhammad paygʻambarga nozil qilingan). Musulmonlar ishonadigan kishilarga bu maxsus bilim Xudo tomonidan berilgan va faqat Muhammad paygʻambar orqali bu bilim boshqalarga ochiq boʻlgan.
• Insonlar Xudo bergan imkoniyatlar doirasida oʻz qarorlarini tanlashda erkindirlar. Shunga koʻra, Xudo barcha imkoniyatlarni yaratgan, lekin odamlar tanlovda erkindir.

Imonning ustunlari^[11].

• Diniy idoralar oʻz fatvolarini isbotlashi uchun asosga muxtoj^[12].

Ilm va falsafani qoʻllab-quvvatlash^[13].Moturidiylar, iymon amaliga qarab koʻpaymaydi va kamaymaydi, deganlar. Bu taqvo (taqvo) boʻlib, koʻtaradi va kamaytiradi. [26]Moturidiylar tavhidning muhimligini taʼkidlaydilar.Moturudiylarning aqidasiga koʻra farishtalar gunohdan masum hilqat Hudo ularni nurdan yaratgan^[14]. Shayton esa odamga azaliy dushman. Moturudiy aqidasiga koʻra shaytonning asli farishtami yoki avvaldan iblis boʻlganmi ahamiyatli emas^[15]. Asosiysi undan extiyot boʻlish va gunoh qilmaslik^[16].

• 2020 Xalqaro Moturidiy anjumani
• 2016-yil Grozniyda sunniy islom bo'yicha xalqaro konferentsiya Athari
• Islom maktablari va filiallari
• Moturidiylar ro'yxati
• Muʼtazila