Makara

Makara sanskritcha soʻz boʻlib, „dengiz hayvoni, timsoh“ degan maʼnoni anglatadi^[2]. Bu hindcha timsoh (magar) soʻzining kelib chiqishi boʻlib, u oʻz navbatida Hindistonda eng keng tarqalgan timsoh boʻlgan Mugger timsohining nomi sifatida ingliz tiliga oʻtgan^[3].

Würzburg universitetidan Jozef Fridrix Kol va bir qancha nemis olimlari, Suryaprajñaptining Jain matnini oʻqishiga asoslanib, makara dugongga asoslangan deb daʼvo qilishdi^[4][5][6]. Janubiy Osiyo daryo delfinlari ham makara tasviriga hissa qoʻshgan boʻlishi mumkin. Tibet tilida u „chu-srin“^[7] deb ataladi va gibrid mavjudotni ham anglatadi^[8].

Makara odatda, old qismida yarim quruqlikda yashovchi hayvon (kiyik yoki fil) va orqa qismida yarim suvda yashovchi hayvon (odatda baliq, muhr yoki ilon) sifatida tasvirlangan. Makara hind madaniyatida turli xil shakllarga ega boʻlishi mumkin boʻlsa-da, zamonaviy dunyoda uning shakli har doim botqoq timsohi yoki suv monitori bilan bogʻliq.

Sanʼatshunos Jon Bordmanning soʻzlariga koʻra, Makara va Xitoy ajdahosi tasvirlari yunon mifologiyasidagi Ketos taʼsirida boʻlishi mumkin^[9].

Singal qadimiy sanʼatida Makara olti yoki yetti hayvonning tana qismlaridan iborat: filning tanasi, timsohning jagʻlari, sichqonchaning yoki maymunning quloqlari, yovvoyi choʻchqalarning tishlari, tovusning dumi va sherning oyoqlari^[10].

Vedik davrida Indra osmon xudosi boʻlganida, Varuna (Vedik suv xudosi) dengizlar xudosi boʻlib, „suv yirtqich hayvoni“ deb nomlangan Makaraga minib olgan^[11][12].

Vishnu sirgʻalari Makara shaklida koʻrsatilgan^[13]; lekin makarakundala Shivaning quloqlarini ham bezashi mumkin^[14]. Uning zamonaviy qoʻllanilishi — kelinga toʻy sovgʻasi sifatida beriladigan koʻz va quloqlar uchun zargarlik buyumlari bilan bezatilgan ichi boʻsh kumushdan yasalgan bilaguzuklar shaklida. Baʼzi anʼanaviy talqinlar Makarani suv monitoriga ham bogʻlaydi, chunki ikkalasida ham afrodizyak xususiyatlarga ega boʻlgan tana qismlari (masalan: jagʻlar, goʻsht va boshqalar) mavjud^[15].

Makara odatda yarim sutemizuvchilar va yarim baliqlar sifatida tasvirlangan. Koʻpgina ibodatxonalarda tasvir yarim baliq yoki fil boshi bilan muhr shaklida. Shuningdek, u timsohning boshi va jagʻlari, baliq tarozilari va tovus dumi bilan fil tanasi bilan mavhum, kimerik shaklda koʻrsatilgan. Lotus ustida oʻtirgan Lakshmi, shuningdek, fil shaklidagi makaraning tilini tortib olgan tasviri Lakshmining farovonlik, boylik va farovonlik maʼbudasi sifatida tasvirini aks ettirish uchun moʻljallangan^[16][17][18].

Miloddan avvalgi II asrdan boshlab, Makara Vasudeva Krishnaning oʻgʻli Pradyumnaning ramzi boʻlgan koʻrinishda tasvirlanadi. Mahabharatada ham Makara Krishnaning oʻgʻli va Sevgi Xudosi Kamadeva bilan bogʻliq ekanligi koʻrsatilgan^[25].

Hind ikonografiyasida Makara daryo maʼbudasi Ganganing vahana („avtomobili“) sifatida tasvirlangan. Bir qator makara hind ibodatxonasi devori boʻylab oʻtishi, zinapoyaning qoʻl panjarasi vazifasini bajarishi yoki eshik ustidagi kamar hosil qilishi mumkin^[26].

Hind ibodatxonasining Yetakchi meʼmori va quruvchisi Ganapati Sthapati Makarani baliq tanasi, fil tanasi, sherning oyoqlari, maymunning koʻzlari, choʻchqaning quloqlari va tovusning dumili afsonaviy hayvon sifatida tasvirlaydi^[27]. Aniqroq tushuntirish berilgan: „Qadimgi mifologik timsol, duragay mavjudot timsoh tabiatiga ega boʻlgan bir qancha hayvonlardan hosil boʻlgan. Unda timsohning pastki jagʻi, filning tumshugʻi yoki tanasi, yovvoyi choʻchqaning tishlari va quloqlari, maymunning koʻzlari, baliqning tarozi va egiluvchan tanasi, aylanib yuruvchi quyruq patlari bor.“^[28]

Anʼanaga koʻra, makara suvda yashovchi afsonaviy mavjudot hisoblanadi. Makara odatda yarim sutemizuvchilar va yarim baliqlar sifatida tasvirlangan. Baʼzi anʼanaviy hisoblar uni timsoh bilan, xususan, etimologik ildizlari tufayli Mugger bilan bogʻlaydi. U filning old qismi bilan, orqa qismi esa baliq dumi sifatida tasvirlangan^[29].

Koʻpgina ibodatxonalarda tasvir yarim baliq yoki fil boshi bilan muhr shaklida boʻladi. Shuningdek, u timsohga oʻxshash bosh va jagʻlar, baliq tarozilari boʻlgan fil tanasi va tovus dumi bilan koʻrsatilgan^[30]. Boshqalar uni fil boshli baliq tanasi sifatida tasvirlaydi. Anʼanaga koʻra, makara butun borliq va unumdorlikning manbai boʻlgan suv bilan ajralib turadi^[31].

Janubiy Hindistonning oʻrta asrlarida Makara rivojlanishning beshinchi bosqichi sifatida koʻrsatilgan boʻlib, u baliq dumi bilan qoplangan filning boshi va tanasi shaklida tasvirlangan. Aksariyat afsonalar hayot evolyutsiyasining ushbu bosqichining ramziyligini saqlaydi^[32].

Qadimgi Java ibodatxonalari maʼbad meʼmorchiligining dekorativ va ramziy elementlari sifatida kala-makara qoʻllanilishi bilan ajralib turadi. Kala — bu ulkan bosh boʻlib, u koʻpincha kirish joyi tepasida joylashgan Kala boshining ikkala tomonida portalning yon tomonida yoki yuqori burchakda antefiks sifatida chiqadigan makaralar mavjud. Kala-makara mavzusini har ikki tomondagi zinapoyalar panjaralarida ham topish mumkin. Zinapoyaning pastki qavatini yonma-yon oʻrab turgan qoʻshaloq makaralarning murakkab tosh oʻymakorligi, korpuslari zinapoya panjaralarini tashkil qiladi. Ushbu turdagi zinapoyalar bezaklarini Borobudur va Prambanan ibodatxonalarida kuzatish mumkin. Makara tanasi koʻpincha oltin bezaklar yoki zargarlik buyumlari bilan ishlov berish sifatida tasvirlangan. Ogʻzida esa koʻpincha Gana mitti figuralari yoki sher va toʻtiqush kabi hayvonlar tasvirlangan.

Makaralar, shuningdek, Khmer imperiyasining poytaxti boʻlgan Kambodjaning Angkor mintaqasidagi diniy kxmer meʼmorchiligining oʻziga xos motividir. Makaralar odatda boshqa ramziy hayvon, masalan, sher, naga yoki ilonning ochiq ogʻzidan chiqqan holda tasvirlangan. Makara Roluos ibodatxonalar guruhining goʻzal lintellarida markaziy dizayn motividir: Preah Ko, Bakong va Lolei . Banteay Srei kabi koʻplab binolarning burchaklariga boshqa yirtqich hayvonlarni yoʻqotadigan makaralarning oʻymakor tasvirlari oʻrnatilgan^[33].

Nepalning Nyua sanʼati bu tasvirdan keng foydalanadi. Nyua meʼmorchiligida uning tasviri; „shlyuzlarning qoʻriqchisi sifatida makara tasviri ikki oʻlchovli mandalaning toʻrtta eshigini oʻz ichiga olgan keng kesib oʻtgan vajraning egri tirgaklarida paydo boʻladi. Uch oʻlchovli mandaladan bu kesib oʻtilgan vajra mandala saroyining butun tuzilishini qoʻllab-quvvatlaydi, bu u turgan vajra-zaminning harakatsiz barqarorligini anglatadi.“^[34]

Qadimgi Nepal ichimlik favvoralarining aksariyati (dhunge dhara deb ataladi) makara shakliga ega.

Makara — Shri-Lankadagi Sinhala Buddist madaniyatining muhim shaxsi. U ibodatxona meʼmorchiligidagi toʻranlarda va kastanes kabi nufuzli obyektlarda tasvirlangan.

Makara Shri-Lanka buddist meʼmorchiligida keng qoʻllaniladi, koʻpincha toranlarda tasvirlangan^[35]. Qadim zamonlardan beri sharqliklar  Makara suvli mavjudotlardan biri ekanligiga ishonishadi va hatto Buddist sanʼati sohasining oldingi davridan boshlab, Makara adabiyotda ham, tosh oʻymakorligida ham tasvirlangan. Makara Sinhala buddist madaniyatida oʻziga xos mavqega ega boʻldi — boshqa mamlakatlarda buddist sanʼat asarlarida alohida oʻrin berilmagan. 

Makaragala (ajdaho panjarasi) — Makara (ajdaho) tasvirlangan tosh oʻymakorliklarning yana bir turi. Ushbu sanʼat asarlari Buddist stupalari, ibodatxonalari va Bo daraxtlarining kirish qismini bezash uchun ishlatilgan. Kandidagi Lankatilaka Vixarayaning asosiy kirish qismida ikkita balustrada bor va ular baʼzan Makara shakli tufayli Gajasinha balustradalari deb ataladi^[36][37].

Muragala (qoʻriqchi tosh) Makaraga eng yuqori oʻrinni berdi. U yerda oʻyilgan darvozabonning boshi ustida Makara figuralari koʻrinadi.

Sinhala buddist rassomlari Makarani farovonlik va oʻzini-oʻzi taʼminlash ramzi deb bilishgan, shuning uchun ular ibodatxona, stupa yoki bodi kabi diniy joylarga kirish ark darvozasida Makara belgisini tasvirlashganlar.

Makara figurasi 1344-yilda Kandi tumanidagi Diggala shahrida qurilgan Gadaladeniya ibodatxonasining maʼbad kaliti tutqichiga oʻyilgan^[38].

Makara, shuningdek, Shri-Lankaning Karavas va Karaiyarlari tomonidan urugʻ belgisi sifatida ishlatilga. Ularning kelib chiqishi oʻxshash va ular birgalikda Kurukulam nomi bilan tanilgan^[39][40]. Miloddan avvalgi XIV asrdan beri ular oʻzlarining marosimlarida Makara bayroqlaridan foydalanganlar^[41].

Mifologik Makaraning tosh haykallari va uning hinduizm va buddizm ikonografiyasidagi qadimiy oʻrni Janubiy Osiyo va Janubi- Sharqiy Osiyoda keng tarqalgan. Quyida oʻnta davlatdan misollar keltirilgan:

• Janubiy Osiyo va Janubi-Sharqiy Osiyodagi Makara haykallari
• 
  Kaushambi Makara ustunli poytaxti, miloddan avvalgi II asr
• 
  Makara Nanpaya ibodatxonasida, Bagan, Birma
• 
  Sambor Prei Kuk ibodatxonasidagi Makara, Kampong Tom Siti, Kambodja
• 
  Makara Shimoliy Qi sulolasidan (milodiy 550-577-yillar), Xitoy
• 
  Makara va Kirtimuxa Hindistonning Belur shahridagi Chennakesava ibodatxonasi portalini himoya qilmoqda
• 
  Bubra ibodatxonasidan Makara zinapoyasi, Markaziy Java, Indoneziya
• 
  Kandi Kalasan ibodatxonasidagi Makara haykallari, Indoneziya
• 
  Wat ThatPhun, Vientiane, Laosda Makara ogʻzidan chiqayotgan nagalar
• 
  Miloddan avvalgi VII asrdagi Makara, Kuala-Lumpur, Malayziya milliy muzeyida
• 
  Makara va Kirtimuxa Katmandu, Nepaldagi hind ibodatxonasida
• 
  Balaju suv bogʻidagi Xiti Manga. Nepaldagi deyarli barcha tosh kranlar bu Makara tasvirlangan
• 
  Bhaktapur, Nepaldagi Hiti Manga
• 
  Makara Nagas, Wat Suthat, Bangkok, Tailand
• 
  Vetnam tarixi milliy muzeyida Makara ogʻzidan chiqqan Cham xudosi Naga
• 
  Shri-Lankadagi Dambulla gʻor ibodatxonasida Budda surati ustida Makara pandol.
• 
  Sasashima idishlari kvadrat piyola, makara dizayni. Edo davri, XIX asr
• 
  Vajraning qovurgʻalaridan biri, Ashok Stupa, Patan, Nepal