Halab

Halabning qadimgi nomi Xalpe yoki Xalibon boʻlgan^[10], yunonlar bilan rimliklar esa uni Vériya (Βέροια) deb nomlagan. Krest harbiy yurishlari, keyingi fransuz hukmdori vaqtida Halab shahrini italyan tilida Aleppo deb atagan. Aleppo soʻzining qanday maʼnoda aytilgani toʻgʻrisida aniq maʼlumot yoʻq. Ayrim olimlarning fikricha „Halab“ soʻzi „temir“ yoki „mis“ degan maʼnoni anglatadi, shaharda esa shu metallarni ishlab chiqarish qadimdan rivojlangan, shahar nomi shunga bogʻliq qoʻyilgan degan fikrlarni oʻrtaga tashlamoqda. Boshqalari esa „Xalaba“ soʻzi aramey tilida „oq“ degan maʼnoni bildiradi, bu davlat oq rangli marmarlarning koʻpligi bilan olamga mashhur boʻlgan, shahar nomi shunga bogʻliq boʻlsa kerak degan fikrlarni aytmoqdalar. Yana bir taxminan fikr Halab soʻzining etimologiyasiga etaklaydi. Halab soʻzi „yangi sogʻilgan sut“ degan maʼnoni anglatadi. Qadimgi zamonda Ibrohim paygʻambar yoʻlovchilarga sut berar ekan^[11]. Odamlar „Halab Ibrohim“, yaʼni „Ibrohim (Avraam) sigir sogʻdimi?“ deb soʻraydigan boʻlibdi. Uning sigirining rangi esa sargʻich-oqchil (arab. shaheb) boʻlgan, shu sababli shahar „Xaleb ash-Shaxba“ deb atalgan^[12].

Halab — jahondagi eng qadimgi shaharlarning biri boʻlib hisoblanadi, shaharning poydevori mil.av. VI ming yillikda qalana boshlagan^[13]. Shaharning janubida joylashgan Tall as-Savdo va Tall al-Ansari qirliklaridagi tarixiy qazma ishlari mil.av. 3 ming yillikning yarmida insoniyatning shu atrofda istiqomat qilganini koʻrsatadi^[14]. Xett, Mari va Yevfrat yozmalarida, markaziy Anatoliya, Ebla shahrida topilgan qazma yodgorliklarda Halabning katta savdo markazi boʻlganligi va unda harbiy mashgʻulotning yaxshi rivojlanganligi yozilgan.^[15]

Tarixiy yozmalarda Halabning Damashq shahridan avval paydo boʻlib, ilk bor mil.av. 3 asrda Ebla qirolligining poytaxti boʻlganligi aytiladi. Shahar Eblada Armi va Arman degan nom bilan mashhur boʻlgan. Akkad qirolligida shaharni Arman deb nomlagan. Akkadning qiroli Naram-Sin (yoki uning otasi) qadimgi Ebla va Armanni mil.av. XXIII asrda ishgʻol qilgan.^[16][17]

Keyin vavilon zamonida Aleppo Halab (Xalba) degan nom bilan ilk bor uchraydi.^[17] Shahar Amorei qirolligining yoki Yamxadning markazi boʻlgan. Yamxad qirolligi (arab. يمحاض) (Mil.av. 1800—1600-y.y.) shuningdek „Halab eri“ degan nom bilan ham mashhur boʻlgan.^[18]

Yamxadni xettamlik Mursili I mil.av. XVI asrda xonavayron qildi. Keyinchalik, Halab qayta chiroy ochib, Suriya tarixida oʻz oʻrniga munosib shahar boʻldi.^[17]

Xett qirolligi mil.av. XII asrda tashkil topgan vaqtda Halab aramiylik Arpad Siro-xettik qirolligining tarkibida, keyinchalik Aramiy Siro-xettik qirolligining Xatarikka-Luxutining pytaxti boʻldi. IX asrda Halab Yangiassuriyaning, keyinchalik Axmeniytar imperiyasining tarkibida boʻldi.

Aleksandr Makedonskiy shaharni mil.av. 333-yili bosib oldi. Selevk Nikator bunda yunon qishloqlarini tashkil qilib (taxminan mil.av. 301—286-yildar) uni Makedoniya imperiyasidagi Veriya shahrining hurmatiga — Veriya deb nom beradi. Veriyaga Selevkiylar taxminan 300-yil hukmdorlik qildi.

Rim imperiyasi 3 asrlarda Suriyaning shimolida hukmdorlik qildi. Rimliklarning davrida suriyaliklar koʻpaydi. Shuningdek V asrda Vizantiya imperiyasi davrida ham Suriya ahilisi anchaga koʻpaydi. Antik zamonda Veriya aholisi boʻyicha Antokiyadan keyingi ikkinchi shahar, Suriyaning poytaxti; Rim imperiyasida aholisi boʻyicha uchinchi shahar boʻldi. Arxeologik qazilmalar Antokiya va Veriyaning orasida milodiy VI asrda aholining zich boʻlganini yoʻqqa chiqarmaydi. Bu joyda hozirgi kunda qazilma ishlari yurmoqda. Qazilma ishlarining natijasiga koʻra uylar, cherkovlar topilyapti. Masalan: avliyo Simeon cherkovi. Avliyo Maron shu erda tavallud topgan va qabri Halabning gʻarbida Bredda joylashgan degan taxminlar keltiradi.^[19]

Sosoniylar imperiyasi Suriyaga VII asrda kirib keldi. Keyin Halabni 637-yili Holid ibn Volidning boshchiligidagi arablar bosib oldi. 944-yili hokimi Sayfud Daula boʻlgan Xamdaniylar amirligining rezidensiyasi boʻldi. Shahar rivojlanib, boʻlajak Mutanabbi Al-Mutanabbi, Al Farobiy v.h faylasuflarning maktabiga aylandi. 962-yili shaharga Vizantiyaliklar harbiy yurishlar qilib, 974-987-yillar orasida Vizantiya imperiyasining tarkibiga qoʻshildi. Halab ikki marta 1098 va 1124-yillari Krest harbiy yurishi vaqtida qamalda boʻldi, ammo magʻlibiyatga uchramadi.1138-yili 9-avgustda er kuchli er qimirlashi roʻy berib, shahar qiyrab qoldi. Tarixiy manbalar boʻyicha 230 000 kishi vafot etdi.Halab Saloxiddinning, keyinchalik 1183-yili Ayubiylarning qoʻl ostida boʻldi.

1260-yili 24-yanvarda^[20] Halabni Xulaguning moʻgʻul askasi va unga tobe Antokiya knyazi Boemund VI-ning frank risarlari va uning qayin otasi Armaniston hukmdori Xetum 1 bilan birlashib bosib oldi.^[21] Shahar devori 6 kunlik jangdan soʻng, sitadel 4 kundan keyin berildi. Koʻplab musulmonlar halok boʻldi.^[22] Turonshoxni oʻltirmadi, shahar esa avvalgi hukmdori Xomsning qoʻliga oʻtdi. Shaharda moʻgʻul garnizoni joylashtirildi. Halabdan soʻng moʻgʻullar Damashqqa harbiy yurishini boshladi. Damashqni 1260-yili 1-martda batamom bosib oldi.1260-yili sentabrda mamlyuklar Akkalik franklar bilan ittifoq tuzib, moʻgʻullar bilan jang qilishini tasdiqladi. 3-sentabr 1260-yili Mamlyuklar moʻgʻullardan ustidan sharafli zafar quchib, moʻgʻul qoʻmondoni Kitbukani oʻltirdi, 5 kunda Damashqni qaytarib oldi. Musulmonlar 1 oy ichida Halabni qoʻlga kiritib, u shaharda oʻz odamlarini gubernator etib tayinladi. Moʻgʻullar Kitbuka uchun qasos olish maqsadida koʻplab musulmonlarni qirib tashladi. Biroq qayta jang qilib enga olmasligiga koʻzi etganidan soʻng, orqaga chekinishga majbur boʻladi.^[23]

1271-yili moʻgʻullar shaharni himoyalab turgan turkman lashkarlarini magʻlubiyatga uchratib, shaharni qaytadan qoʻlga oladi. Mamlyuk garnizoni Xama shahriga qochadi. Oradan koʻp vaqt Beybars sulton boshchiligidagi askarlar shaharni moʻgʻullardan xalos qiladi.^[24]1280-yili 20-oktabrda moʻgʻullar shaharga yana yurish qilgani bilan, bu paytda mamlyuklarning hukmdori al-Mansur Qalaun askarlari bilan kelib moʻgʻullarni Evfrat daryosi orqali shahardan quvib chiqadi.

1400-yili shahar sohibqiron, adolatli hukmdor Amir Temurning qoʻl ostiga oʻtadi.^[25] Amir Temur davrida shahar yanada chiroy ochib, shaharda koʻplab minoralar, madrasalar barpo etiladi.^[26]

19 asrda yahudiylar ikkita qirgʻinga duchor boʻldi. 1947-yili Isroil davlatining tashkil topishi bilan Halab shahrida katta qirgʻin roʻy berdi va nihoyat yahudiylar ommaviy ravishda Isroilga koʻcha boshladi.

1947-yilgi Halab qirgʻini — Yahudiylarga atab uyushtirilgan qirgʻin. Halab (Aleppo), Suriya dekabr 1947-yili BMT-ning Falastin erini yahudiylar uchun boʻlib, Isroilni davlat deb tan olishining natijasida boʻlgan qirgʻin.

19 asrda Halab 1853 va 1875-yillari ikkita katta qirgʻinning guvohi boʻldi.^[27]BMT 1947-yilgi 29-noyabrda Falastinni boʻlish toʻgʻrisidagi farmonidan keyin, Halabning arablari shaharning yahudiylariga qarshi qingʻinni boshladi,^[28][29] shu vaqtda ularning soni 10 000 kishi edi.

Qancha kishi halok boʻlganligi toʻgʻrisida aniq maʼlumot yoʻq. 8 va 75 sonlari orasida kishi halok boʻldi, yuzdan ziyod kishi jarohat oldi degan maʼlumot bor.^[28][30][31] 10 Sinagoga, 5 maktab, yoshlar klubi, 150 ga yaqin yahudiylarning uyi va doʻkonlari xonavayron qilindi^[32] Shu vaqtning pul qiymati boʻyicha hisoblaganda voqeaning zarari 2,5 million dollarni tashkil qilgan.^[33][34] Qirgʻin vaqtida Halab kodeksining koʻplab varaqalar yoʻq qilindi.^[28]Va nihoyat yahudiylar Isroilga tomon qichishdi. Shu yillari yahudiylar kvartalidagi yahudiylar soni 2 barovarga kamayib ketdi.^[35]

Halab Oʻrta er dengizidan 120 km masofada, dengiz sathidan 380 m balandlikda, Suriya-Turkiya chegarasining sharqiy tarafida 45 km-da joylashgan. Shaharda asosan shimoliy va gʻarbiy tarafida qishloq xoʻjaligi bilan shugʻullanadi. Halabning sharqiy tarafida Suriya choʻli joylashgan.Yangi shahar eski shahardan birnecha km masofada Kuayka daryosining oʻng qirgʻogʻida joylashgan; shaharning eski qismi daryoning soʻng tarafida joylashgan. Eski shahar radiusi 10 kilometrga teng atrofida 8 ta katta qirlik mavjud, markazida katta qirlik boʻlgan. Shu qirlikning ustiga mil.av. 2 asrda qamal barpo etilgan. Atalgan qirliklarning nomlari: Tal as-Savdo, Tal Aysha, Tal as-S"tt, Tall al-Yasmin, Tal al-Ansari (Yarukiyyya), An at-Tal, al-Jallum va Baxsita^[36]. Shaharning eski qismi mustahkam darvozadan iborat eski devorlardan bilan oʻralgan.^[36]

Hududi 190 km² Halab Yaqin Sharqdagi jadal rivojlanib borayotgan shaharlarning biri hisoblanadi. 2001-yili Halabning hududini 2015-yilgacha 420 km² ga kengaytirish rejasi ishlab chiqildi.^[37],^[38]

Halab qaragʻayi (lotincha: Pinus halepensis) — qiltanoqti daraxt;Oʻrta er dengizi yoqasida oʻsadi.Afrikada togʻli hududlarda 1 750 metr balandlikda oʻsadi.

Uzunligi 10—20 metr. Yaproqlari qora-yashil, uzunligi 10 sm-gacha, yupqa 0,75 mm, yumshoq, 2 yilgacha saqlanadi.^[39]

Yangi shahar bilan eski shaharni boʻlib turadi. Eski shahar eski devorlardan iborat. Uzunligi 5 km, 9 ta darvozasi bor. Oʻrta asrlik qamal-saroyi mavjud.Tarix varaqalarida Halab shahri koʻplab voqealarning guvohi boʻlgan, shaharni har vaqtda har turli hukmdor boshqargan, koʻpgina janglarning ham guvohi boʻlgan. Shu sababli shahar aholisi kvartallarga boʻlinib, masalan: musulmon, xristian, yahudiy kvartallari mavjud edi. Ular bir-biriga muxtoj boʻlmasdan hayot kechirgan.Eski shaharning umumiy hududi 3,5 km². 120 ming kishi istiqomat qilishadi.^[40]

Bu shaharning strategik joylashishi mahalliy aholining savdogarchilik qilishiga homiy boʻldi. Sababi Halabdan Buyuk ipak yoʻli oʻtar edi. Jahondagi eng katta usti yopiq bozor umumiy hududining uzunligi 13 km Halabda joylashgan.^[41]Bozor Madina deb nomlanadi. Bu savdo markazidan ipakning barcha turini, hind choyi va kofesini, Damas kofesini topa olasiz. Bozorda shuningdek (xonlar) karvon saroyi Karvon-saroy (arab. كاروانسرا) joylashgan.

• Suq as-Sabun, yoki sovun xoni, XVI asrda barpo etilgan, sovun doʻkonining oldida joylashgan.
• Suq Xan an-Naxxasin, yoki asal bozori. 1539-yili barpo etilgan. Oʻzining milliy, yangi poyafzallari bilan mashhur, 84 ta doʻkoni bor.
• Suq Xan al-Xarir, yoki ipak xoni bozori. 16 asrning ikkinchi yarmida barpo etilgan, 43 ta doʻkoni bor.
• Suq Xan al-Jumruk, yoki chegara xoni bozori, 55 ta doʻkoni bor tekstil markazi. 1574-yili barpo etilgan.
• Suq Xan al-Vazir, 1682-yili barpo etilgan.
• Suq al-Attarin.
• Suq az-Zirb, yoki Suq al-Zarb. Bunda mamlyuklar davrida tangalar ishlab chiqarilgan. Hozirgi kunda bozorning 71 ta doʻkoni bor.
• Suq al-Baxramiya Baxramiya mechitining yonida, 52 ta oziq ovqat doʻkoni bor.
• Suq al-Xaddadin — eski temir ustalari qatori, 37 ta doʻkondan iborat.
• Suq al-Atiq, yoki eski bozor, teri sotish bilan shugʻullanadi, 48 ta doʻkoni bor.
• Suq al-Siyyyagʻ, yoki oltin-kumush bozori, 99 ta doʻkondan iborat.
• Suq an-Nisuan, yoki ayollar bozori — ayollarga uchun buyumlar, yosh kelinlar uchun kerakli barcha buyumlarni topsa boʻladi.
• Al-Suuayqa, yoki Suayqat Ali (suweiqa arab tilida „kichkina bozor“ degan maʼnoni anglatadi),— uy jihozlari va oshxona uchun narsalarni sotuvchi katta bozor.

• Xon al-Qadi, 1450-yili barpo etilgan Halabning qadimgi karvon-saroylaridan
• Xon al-Burgul, 1472-yili barpo etilgan.
• Xon al-Shuna 1546-yili barpo etilgan.
• Venesian xoni Venesii kunsulining va venesian savdogarlarining uyi boʻlgan.

Bundan boʻlak xonlar va bozorlar „Jayda“ xristian kvartalida mavjud:

• Suq al-Xoqadun yoki "Xon al-Quds". Xoqadun arman tilida „ruxaniy uy“ degan maʼnoni anglatadi, u Ierusalimga borayapgan xristianlarga mehmonxona maqsadida barpo etilgan.^[42]
• As-Saliba, eski xristian soborlarining markazi.
• Suq as-Suf yoki jun bozori.
• Bauabat al-Qasab, yogʻoch buyumlar qatori

• Halab qamali, shahardan 50 metr balandlikda joylashgan smtadel. mil.av. 1 ming yillik,^[43] ayrim imoratlari XIII asrda barpo etilgan. 1822-yilgi zilziladan ancha zarar koʻrgan.
• Xalauiya madrasasi, 1124-yili Eelena soborining oʻrniga barpo etilgan. Konstantinning onasi avliyo Elena u erga vizantiya soborini barpo ettirganfi. Krest bosqinchiligi vaqtida shahar talon-tarojga duchor boʻldi, shu vaqtda shaharning qozisi soborni mechitka aylantirdi. XII asrda Nured-Din bu erga diniy maktab, madrasa barpo ettirdi.
• al-Matbax al-Ajami, XII asrda amir Majd ad-Din bin ad-Dayya barpo ettirgan. 15 asrda qaytadan taʼmirlandi. 1967—1975-yillari bunda Milliy muzey joylashdi.
• Al-Shibani madaniy markazi. XII asr Frak missioneri Mariyaning qadimgi cherkov-maktabi.
• Madrasa Muqaddamiya, 1168-yili barpo etilgan.
• Madrasa Zaxiriya, 1217-yili barpo etilgan.
• Madrasa Sultaniya, Halab gubernatori Az-Zaxir Gʻazining boshchiligi bilan barpo etilib, 1223—1225-yillari buyuk Malik al-Aziz Muhammad bitirdi.
• Madrasa al-Firdaus — Halabning eng chiroyli mechiti.^[44] Halab amiri Az-Zaxir Gʻazi 1234—1237-yillari barpo ettirgan.
• Halab milliy kutubxonasi. Oʻtgan asrning 30-chi yillari barpo etilib, 1945-yili faoliyatini boshlagan.^[45]
• Grand Seray d’Alep — gubernatorning avvalgi qarorgohi; 1920-yili barpo etilib, 1933-yili faoliyat boshlagan.
• Xanka al-Farafira, soʻfiylarning makoni, 1237-yili barpo etilgan.
• Bimariston Argʻun al-Kamili.
• Dar Rajab Pasha — saroyi.
• Bayt Jonblat — eski qamal, XVI asrda Halabning mutlaq amiri Xusayin Pasha Yan Poʻlat barpo ettirgan.
• Madrasa al-Utmaniya, islomiy maktab. Usmonli hukmdori al-Duraqi 1730-yili barpo ettirdi.
• Bayt Marrash. XVIII asrda Marrash oilasi barpo ettirgan.
• Bab al-Faraj minorasi. 1898—1899-yildari avstriya arxitektori Karte barpo etgan.^[46]

xristian kvartalining Jdaydada koʻplagan tarixiy inshoatlari mavjud^[47]

• Bayt Ajiqbash (Beit Achiqbash), 1757 jilis alingʻan.
• Bayt Gʻazala.
• Bayt Dallal.
• Bayt Vakil.
• Dar Bazil. XVIII asr uyi, 2001-yili biznes-maktabga aylantirildi.
• Dar Zamariya, XVII asr oxirlarida barpo etilgan.

• Halab muzeyi
• „Halab uyi“ Beyt Ashikbash, Jdayda — urf-odat muzeyi
• Halab sitadeli muzeyi
• Bimaristondagi Argun al-Kamili tibbiyot va fan muzeyi
• Bayt-Gʻazala, Jdayda — Halab muzeyi
• Arman Apostoli cherkovining eski arman Avliyo Bogoroditsa cherkovidagi muzeyi, Jdayda

• Bab al-Hadid (en:Bab al-Hadid) (باب الحديد) (Temir darvoza).
• Bab al-Maqam (en:Bab al-Maqam) (باب المقام) (al-Maqam darvozasi).
• Bab Antakiya (en:Bab Antakeya) (باب انطاكية) (Antokiya darvozasi).
• Bab an-Nasr (en:Bab al-Nasr) (باب النصر) (Gʻalaba darvozasi).
• Bab al-Faraj (en:Bab al-Faraj) (باب الفرج) (Boʻshatish darvozasi).
• Bab Qinnasrin (en:Bab Qinnasrin) (باب قنسرين) (Kinnasrin darvozasi).
• Bab al-Jinan (en:Bab Jnen)(باب الجنان) (Bogʻlar darvozasi).
• Bab al-Ahmar (en:Bab al-Ahmar)(باب الأحمر) (Qizil darvoza).

Halab panoramasi

• Halab uyi masjidi (Jamigʻ al-Kabir) (ru:Великая мечеть Алеппо) yoki Ummavilar masjidi, 715-yili Valid I qurdirgan, qurulishni shogirdi Sulaymon nihoyasiga yetkazgan. Masjid moʻgʻul bosqinchiligi davrida 1260-yili xonavayron boʻldi. Keyinchalik qaytadan taʼmirlandi.
• Xusruviya masjidi (en:Khusruwiyah Mosque), 1547-yili nihoyasiga yetgan, Mashhur usmon arxitektori Mimar Sinanning loyihasi bilan barpo etilgan.
• An-Nuqta masjidi (en:Al-Nuqtah Mosque). Bu erda avval monastir boʻlgan, 944-yili mechitga aylantirildi.
• Al-Adaliya masjidi, 1555-yili Halab hokimi Muhammad Pasha barpo ettirgan.
• As-Saffahiya masjidi, 1425-yili barpo etilgan, sakkiz burchakli minoralari bor.
• Al-Qayqan masjidi.
• Altin-Boʻgʻa masjidi (1318).
• At-Tavashi masjidi (14 gʻ., 1537-yili qaytadan taʼmirlangan).
• Qiriq azapker sobori (en:Cathedral of the Forty Martyrs) — arman cherkovi, Jdayda (XVI a.).
• Halab markaziy sinagogasi (en:Central Synagogue of Aleppo) — taxminan 1200-yili yahudiy jamoati barpo etgan.
• Moruniy, suryoniy pravoslav, yunon pravoslav, katolik cherkovlari Judayda kvartalida joylashgan.

Halabda koʻplagan yoʻqolib ketgan shaharning qoldiqlari mavjud. Ular Suriyaning shimolida taxminan 700 ga yaqin mil.av. V asrda barpo etilgan binolar vizantiya arxitekturasining qoldiqlarining elementlari.

Eng asosiylari Jabal Samgʻan (Samaan togʻi)da joylashgan:

• Qalota qamali, Halabdan shimoly-gʻarbda 20 km masofada joylashgan. Rim xrammi maqsadida mil.av. 2 asrda barpo etilgan. 5 asrda xristina paytida xram bazilikaga aylantirgan. Xamdaniylar bilan vizantiyaliklarning jangi natijasida cherkov qamalga aylantirildi.
• Bazilika Xarab Shams, Halabning shimoliy-gʻarbida 21 km masofada joylashgan.
• Fafertin cherkovi, mil.av. 372-yil, Halab tarixchisi Abdulla Xajar bu bazilikani jahondagi qadimgi cherkov deb hisoblaydi.
• Surqaniya qishlogʻi.
• Kafr Qira — Burj Gʻaydardagi qadimgi qishloq.
• Sinxar yoki Simxar tarixiy qishlogʻi.
• Bazilika Mushabbak.
• Barjaka yoki Burj Sulaymon — qishlogʻi, tarixiy qishloq, Halabdan shimoliy-gʻarbga tomon 26 km uzoqlikda joylashgan.
• Shayx Sulaymon qadimgi cherkovi, Halabdan shimoliy-gʻarbg tomon 28 km uzoqlikda joylashgan.
• Kafr-Nabu, Halabdan gʻarbga tomon 29 km uzoqlikda joylashgan.
• Brad shahri, Halabdan gʻarbga tomon 32 km uzoqlikda joylashgan. Ichida moruniy avliyo Iulian Anazarvning (mil.av. 399—402 y.y.) monastiri saqlangan.
• Qimor qishlogʻi. Halabdan shimoliy-gʻarbga tomon 35 km uzoqlikda joylashgan.
• Avliyo Simeon Xrami (Dayr Samaan).
• Sugʻana qishlogʻi.
• Ayn Dara, siro-xetlik xram, temir asri.
• Bab al-Xava qishlogʻi, Halabdan 50 km uzoqlikda, gʻarbiy tarafida Turkiya chegarasida joylashgan.
• Kiros (boshqa nomi: Xurus (arab. حوروس) yoki Ayyupolis) — qadimgi shahar.

• al-Agʻjam — Al-Aʼajam الأعجام
• Oltin Bugʻa — Altunbogha ألتونبوغا
• Aqaba — Aqabeh العقبة
• Baxsita — Bahsita بحسيتا
• Bandara — Bandara البندرة
• al-Bayada — Bayadah البياضة
• al-Farafira — Farafira الفرافرة
• al-Jallum — Jalloum الجلوم
• al-Jibayla — Jbeileh الجبيلة
• al-Magʻazla — Maghazleh المغازلة
• al-Mustadmiya — Mustadmiyeh المستدمية
• Ulugʻbek — Oghlubek أوغلبك
• Qalʻat al-Sharif — Qalaʼat al-Sharif قلعة الشريف
• al-Qasila — Al-Qasileh القصيلة
• al-Safaxiya — Saffahiyah السفاحية
• Saxat Bizza — Sahet Bizzeh ساحة بزة
• Suq al-Madina — Suq al-Madina سوق المدينة
• Talla al-Savda — Tallet Alsauda تلة السودة

• al-Abraj — Abraj الأبراج
• Aqyol — Aghyol أقيول
• al-Maji — Almaji ألمجي
• al-Ballat — Ballat البلاط
• al-Basatina — Basatneh البساتنة
• Banqusa — Banqusa بانقوسا
• al-Firdaus — Fardos الفردوس
• al-Һazaza (Sayid Ali) — Hazzazeh (Sayed Ali) (الهزازة (السيد علي
• al-Jdayda (Bayt Maxb) — Jdeydeh quarter (Beit Meheb) (الجديدة (بيت محب
• al-Maʻadi — Maʼadi المعادي
• al-Maʻayir — Maghayer المغاير
• Qarluq — Qarleq قرلق
• Qastal al-Xarami — Qastal Harami قسطل الحرامي
• Sajilixan — Sajlikhan صاجليخان
• al-Sharaʻsus — Sharaʼsous الشرعسوس
• al-Tadriba — Tadribeh التدريبة
• al-Vakiliya — Wakiliyeh الوكيلية

• Halab universiteti, studentlar soni 60 mingdan ziyod. Universitetning 18 fakulteti, 8 texnik mutaxasislik taʼlim beruvchi kolledji mavjud.
• Asad harbiy-injenerlik akademiyasi (arabcha: أكاديمية الأسد للهندسة العسكرية).

2010-yilgi maʼlumot boʻyicha shaharda 4 ta xususiy universitetlar faoliyat yuritmoqda:

• (PUSA), Bilim va Hunar universiteti.
• (GU), Chigʻanoq universiteti.
• (MUST), Mamun nomidagi fan va texnika universiteti.
• Ebla xususiy universiteti.

Shaharda birnechta xristian, arman jamoatining maktablari va Halab xalqaro maktabi, Halab fransuz maktabi faoliyat yuritmoqda.

Xon al-Jumrukda britan, golland, fransuz konsulliklari faoliyat yuritgan. Xon al-Naxxasiinda venesiyan konsuli joylashgan. Belgiya konsuli ham shu binoda faoliyat yuritgan.Italiya (1548), Fransiya (1562), Britaniya (1583), Gollandiya (1607) oʻrta asrda Halabda konsulliklarini ochgan.^[49]. 1908-1924-yillar orasida AQSh-ning konsulligi faoliyat yuritgan.^[50]

•  Armaniston konsulligi
•  Belgiya konsulligi
•  Bolgariya konsulligi
•  Niderlandiya konsulligi
•  Hindiston konsulligi
• Irlandiya konsulligi
•  Kanada konsulligi
• Malta konsulligi
•  Janubiy Afrika konsulligi
•  Rossiya konsulligi
•  Turkiya konsulligi
•  Filippin konsulligi
•  Finlandiya konsulligi
•  Fransiya konsulligi
•  Chili konsulligi
•  Chexiya konsulligi
•  Shveysariya konsulligi^[51]

Halabda sportning rivojlangan turi futboldir. Halabda koʻpgina futbol klubtari mavjud. Shulardan „al-Ittixad Aleppo“ suriya dviziyasida peshqadamdir. Shaharda 75 ming tamoshabinni oʻz bagʻriga sigʻdira oladigan xalqaro stadion joylashgan^[52]

Shahardagi asosiy sport klublari:

Al-Ittixad Suriyaning mashhur klublaridan. Klubning 15 ming tamoshabinga moʻnjallangan xususiy stadioni bor. Ikkinchi oʻrinda Al-Xurriya va Al-Yarmuk klublari.

Halab aholisining qiziqadigan yana bir sport turi basketbol. Shaharda 12 ta klub mavjud. Bundan boʻlak tennis, gandbol, voleybol, stol tennisi, suzish klublari bor.

• Simeon Stolpnik
• Avliyo Maron
• Al-Buxturiy
• Sayfd Davla
• Pavel Aleppskiy, Aleppo arxidiakon, sayyoh (XVII asr)
• Fillip Stamma — shaxmatchi va yozuvchi, 1705-y.
• Abdur Raxmon al-Kavakibiy, diniy reformator.
• Maraa Mallax al-Pasha, Halab general-gubernatori 1924-26.
• Risqulla Xassun, 1855-yili toʻngʻich suriya roʻznomasini nashr etuvchi
• Kestakiy al-Xamsi, XIX asr shoiri.
• Sati al-Xusariy, arab millatchilari liderі
• Umar Abu-Rish, hozirgi kunda shoir
• Muhammad Faris, toʻngʻich Suriya fazogiri
• Mustafa Akkad, produser va rejissor. "Muhammad Ollox elchisi" (1976) va Umar Muxtor (1980), filmlarining rejisseri.
• Nozim al-Kudsiy, sobiq Suriya prezidenti.
• Amin al-Xafiz, sobiq Suriya prezidenti.
• Vaxbi al-Xariri, rassom va arxitektor
• Antranik Dzarugyan — arman yozuvchisi, shoir.
• Djordj Tutundjyan, qoʻshiqchi.
• Karnik Sargsyan, qoʻshiqchi.
• Levon Ter-Petrosyan, Armaniston Respublikasining eks-prezidenti (1991—1998).
• Vardan Oskanyan, Armaniston sirtqi ishlar vaziri (1998—2008).
• Aram Karamanukyan, Suriya harbiy kuchlarining 1940 — 1950-yillardagi qoʻmandoni.
• Fatix Mudarris, suriyalik rassom, 1922-y.
• Abdur Raxmon, skulptor.
• Avraam Russo, qoʻshiqchi
• Muhammad Naji al-Otariy, hozirgi Suriya bosh-vaziri.
• Professor Mamun Fansa, Kishi va tabiat davlat muzeyining direktori, Oldenburg — Olmoniya.
• Loay Qayali, suriyalik rassom.
• Nazir Fansa, jurnalist va Suriyaning 1949-yilgi vitse-prezidenti.

Halab aholisining koʻp qismi — arab-musulmonlar. Xristian Armanlar, Yunonlar, Moruniy katolik cherkovi, Suriya Katolik va yahudiy, amerikan Protestant jamoatlari mavjud.

Bonjour, j'adore le caca.Cher journal,Aujourd'hui j'ai mangé des haricots verts et du canard à la cantine. C'était moins dégueu que d'habitude. Quand même, on était loin de la jouissance gustative. Ce n'est pas grave. Je ne vais pas au self pour jouir. Si je veux jouir, je vais dans d'autres endroits plus adaptés à la réalisation de mes plaisirs. À ce propos, je voulais me rendre chez Nil pour jouir un bon coup. Ce coquin n'était pas là. Dommage. J'ai essayé de jouir tout seul, mais je j'ai pas réussi. Triste vie, que ma vie. Queue ma vît. À demain, cher journal.XIX asrning boshida Halabning aholisi 200 ming kishi edi. Shaharning savdo joylari, fabrikalari mavjud edi. Fabrikasidan chiqqan ipak matolari, qogʻoz mahsulotlari, jun, teri mahsulotlari bilan, butkul sharqni taʼminlab turdi. Ammo Halabdagi katta zilzila va vabo, xolera kasalliklari aholining orisida ommaviy ravishda koʻpayib ketishidan, oqibatda aholining kamayib ketishiga sababchi boʻldi. Halab tarixchisi, shayx Komil al-Gazzi (1853—1933), 1822-yilgi zilziladan avval shahar aholisi 400 ming kishi edi deb maʼlum qiladi. Darvoqe xolera va vabo kasalliklari (1823 va 1827-yillar) Halab aholisini 110 ming kishiga kamaytirib yubordi.^[53]. 1901-yili Halab aholisi 108 143 kishini tashkil qildi. Shulardan musulmonlar — 76 329 (70,58 %), Xristianlar — 24 508 (22,66 %); va iudaylar — 7 306 (6,76 %)^[54].Xristianlar arman qochqinlari kelganda koʻpaydi. (1915-yilgi arman genotsidi). Birinchi arman qochqinlari kelganda (1915—1922) Halab aholisi 1922-yili 156 748 kishiga edi, shulardan: musulmonlar 97 600 kishi (62,26 %), xristian-katoliklar — 22 117 (14,11 %), iudaylar — 6 580 (4,20 %), evropaliklar shu vaqtda 2 652 (1,70 %), arman qochqinlari — 20 007 (12,76 %) va boshqalar — 7 792 (4,97 %)^[55][56].Yekіnshі armyan bosqindari 1923 jili keldі.^[57].1923—1925-yillari shaharga 40 000 arman qochqinlari keldi, Halab aholisi 1925-yilning oxirlarida 210 000 kishiga koʻpaydi. Shulardan: armanlar 25 %^[58].1944-yili Halab aholisi 325 000 kishini tashkil qildi, shularning 112 110 (34,5 %) xristianlar (armandar — 60 200). Halab xristianlarining yarimi 1947-yilgacha armandar boldi. Keyinchalik arman repatriatsiyasi vaqtida armanlarning koʻpchiligi Sovet Armanistonga koʻchdi.(1946—1967).

•  Turkiya, Izmir 5-may 1993.^[59]
•  Fransiya, Lion 18-oktabr 2000.^[60]
•  Turkiya, Gaziantep 13-noyabr 2005.^[61]
•  Belarus, Brest 28-yanvar 2010.^[62]

1911-yili Usmon sultoni Bogʻdodda temir yoʻlini barpo etish bilan shugʻullangan vaqtda, temir yoʻl Halab orqali oʻtdi. Shu sababli Halabdagi vokzal „Bogʻdod temir yoʻli“ (en:Baghdad Railway) deb nomlanadi. Halabni Anqara bilan bogʻladi. Shu temir hozirgi kunda ham mavjud. Halab bilan Damashq orasida ham temir yoʻl barpo etilgan.

Halab xalqaro aeroporti (en:Aleppo International Airport) mavjud. Yangi aeropot 1999-yili barpo etilgan.^[63]Aeropot Suriya arab havo yoʻllariga tegishli (arabcha: مؤسسة الطيران العربية السورية; ing. — Syrian Arab Airlines / Syrianair). Syrianair — en:AACO alyansining aʼzosi (en:Arab Air Carriers Organization).

• Halabda ozarbayjon shoiri Nasimiyning (1370 — 1417) qabri bor. Nasimiy 1417-yili tutqinga olinib, qatl etilgan. Qabrning kaliti Nasimiyning avlodlarida^[64].
• Armanistonning birinchi prezidenti Levon Ter-Petrosyan 1945-yili Halab shahrida dunyoga kelgan.
• Abu Nasr Muhammad ibn Tarxan ibn Uzlagʻ al-Farobiy (870-950) — oʻtror shahridan chiqqan ensiklopedist olim, faylasuf, matematik, astrolog, musiqa teoretigi. Lashkarboshining oilasida dunyoga kelgan. Oʻtror madrasasida, Shash, Samarqand, Buxoro, keyinchalik Xarran, Misr, Halab (Aleppo), Bogʻdod shaharlarida tahsil olgan.

• www.aleppocitadelfriends.org (Wayback Machine saytida 2019-01-14 sanasida arxivlangan)
• Istoriya i arxitektura sitadeli Aleppo
• Aleppo City official website (Wayback Machine saytida 2012-07-07 sanasida arxivlangan)
• Aleppo City Council (Wayback Machine saytida 2014-01-29 sanasida arxivlangan)
• Aleppo Governorate
• 3-D Old Aleppo map (Wayback Machine saytida 2012-03-15 sanasida arxivlangan)
• Organization of World Heritage Cities
• Aleppo news and services (eAleppo)
• Ernst Herzfeld Papers, Series 5: Drawings and Maps, Records of Aleppo (Wayback Machine saytida 2011-10-08 sanasida arxivlangan) Collections Search Center, S.I.R.I.S., Smithsonian Institution, Washington, D.C.
• Lynn Teo Simarski, The Lure of Aleppo, 1987, Saudi Aramco World (Wayback Machine saytida 2012-10-07 sanasida arxivlangan)
• William Graves, Restoring Old Aleppo, 1999, Saudi Aramco World (Wayback Machine saytida 2012-10-07 sanasida arxivlangan)
• Louis Werner, 4000 Years Behind the Counters in Aleppo, 2004, Saudi Aramco World^{[sayt ishlamaydi]}
• Fotografii g. Xaleb (Wayback Machine saytida 2013-01-26 sanasida arxivlangan)

Vikiomborda Halab haqida turkum mavjud

Vikiomborda Halab haqida turkum mavjud

Vikiomborda Halab haqida turkum mavjud