Gardenia jasminoides
Gardenia jasminoides, odatda gardeniya deb ataluvchi, Roʻyandoshlar oilasiga mansub doim yashil gulli o'simlik. Uning vatani Janubi-Sharqiy Osiyo. Yovvoyi holda o'sganda o'simlik balandligi 30 santimetrdan 3 metrgacha (taxminan 1 dan 10 futgacha) yetishi mumkin. Barglari qarama-qarshi joylashgan zich novdalar hosil qilib yumaloq shaklda o'sish xususiyatiga ega, barglarining usti mum bilan qoplangan.
Barglari yaltiroq yashil rangada. Gullari juda xushbo'y xidga ega. Oq yoz gullari sifatida issiq mo‘tadil va subtropik iqlimlarda bog'larda o'stiriladi. Bundan tashqari, mo'tadil iqlim sharoitida xona o'simligi sifatida o'stiriladi. Xitoyda ming yillar davomida xona guli sifatida o'stirilgan. 18-asrning o'rtalarida ingliz bog'dorchiligiga kirib kelgan. Bog'dorchilik uchun past bo'yli bo'lib o'sadigan , katta gulli navlari yetishtirilgan.
Tavsif
Gardenia jasminoides - butasimon o'simlik bo'yi 30 sm dan 3 m gacha (1–10 fut) yovvoyi holatda o'sganda baland, silindrsimon va tekis shoxlari bo'lib, ular kadukoz tuklar bilan qoplanadi. Barglari qarama-qarshi juft yoki kamdan-kam hollarda novdalar bo'ylab uch tadan iborat to'p hosil qiladi.Barglarning uzunligi 3–25 centimetr (1.2–9.8 in) kengligi 1.5–8 centimetr (0.6–3.1 in) cho'zinchoq-nayzasimon, cho'zinchoq-yumaloq ,yoki elliptik shaklda bo'lishi mumkin. Ularning ustki yuzasi silliq va yaltiroq yoki tomirlar boʻylab bir oz tukli, ostki yuzasi esa siyrak tukli, silliq boʻladi. Har bir bargda 8-15 juft ikkilamchi tomirlar mavjud. Gullari yakka yakka boʻlib, poyaning uchidan chiqadi.
Oq gullar yorqin tusli barglardan farqli o'laroq, to'qroq tuzilishga ega. Ular asta-sekin kremsimon sariq rangga kiradi va sirti mum bilan qoplanadi. Ular juda katta bo'lishi mumkin, diametri 10 centimetr (3.9 in) gacha boradi. Yoz va kuz oylarida gullaydi, ular barcha gullar ichida eng kuchli xushbo'y hidi tarqatuvchilar hisoblanadi. Gullashdan keyin mayda va oval mevalar tugadi[1].
Taksonomiya
Nemis-gollandiyalik botanik Georg Rumfius Gardenia jasminoidesni Amboina (Ambon) orolida ilk bora ko'rgani uchun 1700-yilda yozilgan o'zining Herbarium Amboinense asarida bu gulni catsjopiri yoki malay tilida catsjopiring deb ataladigan "chiroyli bezak" ekanligini ta'kidlagan. Uning xabar berishicha, u yerga Bataviyadan (Jakarta) olib kelingan[2][3]. Shvetsiyalik taksonom Karl Linney Rumfiy ishining to'g'riligini tan oldi va uni o'rganishni o'z shogirdi Olaf Stikmanga topshirdi. Stickmanning dissertatsiyasi 1754-yilda chop etilgan[4]. Keyinchalik u 1759-yilda bu turni Varneria augusta deb nomlagan[5].
Ingliz tabiatshunosi Jon Ellis 1761-yilda Gardenia jasminoidesni tavsiflab bergan. U[6] gulni kesib ko'rgach , bu gulning yasemin oilasi bilan bog'liq emasligini ko'rgan va yangi tur sifatida fanga kiritgan. Dastlab bu gulni Angliyadagi zavod egasi Warneria sharafiga nomlamoqchi edi. Biroq, Uorner gulga o'z nomini berishlariga qarshi chiqdi. Shundan keyin Ellis Shotlandiya tabiatshunosi Aleksandr yaratgan bog' sharafiga gulni Gardeniya deb nomladi.[7] Ellis shuningdek, Avgustani umumiy oila nomi sifatida taklif qilgan, Linney buni rad etgan.[8] Botanik va rassom Georg Dionisiy Ehret uni tasvirlaganida, u yasemin nomi bilan bog'langan. Ehret bu yaseminmi, deb so'radi, chunki gullar yaseminga juda o'xshaydi. Bu nom umumiy nom va ilmiy epitet sifatida saqlanib qolgan.[6]
Linney 1762-yilda o'zining Plantarum turlarining ikkinchi nashrida unga Gardenia florida nomini bergan.[9] Amerikalik botanik Elmer D. Merrill 1917-yilda Gardenia augusta bilan Stickmanga ergashdi;[4] ammo, Rumphiusning asl asari keyinchalik turni tasvirlash uchun etarli emas deb topildi, shuning uchun bu nomlar nomina nuda.[10]
Shuningdek, Rumfiusning asariga asoslanib, shved tabiatshunosi Karl Piter Tunberg 1780-yilda Dissertatio botanica de Gardenia nomli jinsga oid asarida unga Gardenia radicans nomini bergan.[11] Londonlik bolalar bog'chasi Konrad Loddiges 1821-yilda Gardenia angustifolia deb o'stirgan shaklni tasvirlab berdi va uni tor barglari asosida ajralib turadi.[12]
Gardenia jasminoides morfologiyasida, xususan, turli populyatsiyalarda barglar, kosacha loblari va korollalarning o'lchamlari bo'yicha juda o'zgaruvchan. Bu Xitoy hukumati boshqa joylarda qabul qilinmaydigan bir nechta navlarni tavsiflashiga olib keldi. WC Chen nomini berdi G. jasminoides var. fortuneana urug' hosil qilmaydigan va keng o'stiriladigan katta ikki gulli steril shaklga.
Cape jasmin va cape jessamine umumiy nomlari gul Janubiy Afrikaning Yaxshi Umid burnida paydo bo'lgan degan oldingi e'tiqoddan kelib chiqqan.[6] Boshqa umumiy nomlar orasida danh-danh va jasmin mavjud.
Tarqalishi va o‘sish joyi
Gardenia jasminoidesning vatani janubi-sharqiy Osiyo bo'lib jumladan Bangladesh, Kambodja, Xitoy, Sharqiy Himoloy, Xaynan, Yaponiya, Laos, Nansei-shoto, Tayvan, Tailand va Vetnamda uchraydi. Daryolar, balandlikdagi qiyalik va tepalik yerlarda yaxshi o'sadi Xitoy ichida bu tur Anhui, Fujian, Guangdong, Guangxi, Guychjou, Xaynan, Xebey, Xubey, Hunan, Jiangsu, Jiangxi, Shandong, Sichuan, Tayvan, Yunnan va Zhejiang viloyatlarida uchraydi. Tur iqlimi va yashash muhiti o'ziga mos boʻlgan boshqa hududlarga, jumladan Karolin orollari, Komor orollari, Koreya, Mariana, Marshall orollari, Jamiyat orollari va Tubuay orollarida ham o'sadi.
Kultivatsiya
G. jasminoidesning Xitoyda yetishtirilganligi haqidagi dalillar Song sulolasi davriga (milodiy 960–1279) toʻgʻri keladi, bu yerda ham yovvoyi, ham qoʻsh gulli shakllar Song imperatori Huizong[13] rasmlarida tasvirlangan. O'ninchi asr rassomi Xu Xi[14] Yuan sulolasi (1271–1368) uni chinni buyumlarida bu gulni chizgan. Min sulolasi davriga tegishli sopol buyumlarda ham gul suratini (1368–1644) koʻrish mumkin.[15] An'anaviy xitoy tabobatida zhi-zi deb atalgan u sariqlik, shish va isitma uchun davo edi. Ingliz davlat arbobi ser Jon Barrou 1794-yilda Xitoyning Guanchjou shahridagi bolalar bog'chalarida gardiyani ko'rgan[15]
G. jasminoides Yevropaga 1652-yilda Niderlandiya va Osiyo oʻrtasidagi yoʻl stansiyasi sifatida tashkil etilgan Janubiy Afrikadagi Keyp koloniyasi orqali olib kelingan.[2] Shvetsiyalik tabiatshunos Daniel Solanderning xabar berishicha, tirik tur Buyuk Britaniyaga (Buyuk Britaniya) Keyp koloniyasidan 1744-yilda Britaniyaning Sharqiy Hindiston kemasi bo'lgan Godolphinda kapitan Uilyam Xatchenson tomonidan olib kelingan va gulni Esseksdagi Vudford Rou shahrida yashovchi botanik Richard Uornerga bergan.[2][16] Xabarlarga ko'ra, o'simlik sayohat davomida gullab-yashnagan.[8] Ammo botanik Uorner toki unga Jon Ellis Mile Enddagi bog'bon Jeyms Gordonni tavsiya qilmaguncha, uni tahlil qila olmadi.[7] Gordon 1757-yil avgustda muvaffaqiyatga erishdi va o'simliklar yaxshi sotildi.[6] Har bir sotilgan o'simlik besh gvineya olib keldi.[7] Gardenias AQSHda birinchi marta 1762-yilda , Gardenning Charleston bog'ida o'stirilgan[17].
Buyuk Britaniyada yetishtirishda Gardenia jasminoides Qirollik bog'dorchilik jamiyatining Bog'dagi xizmatlari uchun mukofotiga sazovor bo'lgan.[18][19] O'zining yozda ochiladigan xushbo'y gullari va jozibali barglari uchun juda qadrlanadi, to'siq yoki skrining o'simlik sifatida ishlatiladi.[1]
Issiq mo''tadil va subtropik bog'larda bog' o'simligi sifatida keng tatqalgan ,[20] Gardenia jasminoides USDA 8 dan 10 gacha chidamlilik zonalarida,[1] yoki Buyuk Britaniyadagi H1C zonasida (tashqi havo harorati 5 °C (41 °F) dan yuqori) chidamli.).[18] U quyoshli yoki qisman soyali joyda yaxshi o'sadi va u pH 5,0 dan 6,5 gacha bo'lgan kislotali tuproqni afzal ko'radi.[20] Mo'tadil kengliklarda gardiya odatda xona o'simligi sifatida uyda yoki issiqxonalarda o'stiriladi.[21] Agar tuproq etarlicha kislotali bo'lmasa, unga ko'plab ozuqa moddalari (ayniqsa, temir birikmalari) yetishmaydi , chunki ular suvda erimaydi , shuning uchun ildizlar orqali so'rilmaydi. Bu holatda , gardiyalarda barglarning sarg'ayishi asosiy alomati bilan xloroz rivojlana boshlaydi.[22] PH ni pasaytirish uchun tuproqqa temir xelat qo'shilishi mumkin, agar suv ta'minoti kam bo'lsa, bu ish takrorlanadi.[21]
Turlari
Ko'plab navlari yaratilgan va ikki gulli shakllar eng mashhurdir. Gardenia 'Radicans' bo'yi 15-45 sm ga yetadigan yer bo'ylab o'sadi yer yuzini bir metrgacha qoplab olishi mumkin , G. 'Fortuniana' va G. 'Sirli' esa ikki gulli navlardir.[1] Birinchisi 1844-yilda Shotlandiya botanik Robert Fortune tomonidan Londondagi Qirollik bog'dorchilik jamiyatiga yuborilgan.[15] Ikkinchisi tik o'sish xususiyatigav ega va to'siq yaratish uchun mashhur nav hisoblanadi. Uning bo'yi 1,8 dan 2,5 m gacha yetadi.[20] Boshqa navlardan farqli o'laroq, G. "Golden Magic" gullari oq ochilgandan keyin nisbatan erta oltin sariq rangga aylanadi. U 1,5 gacha o'sadi m (5 fut) baland va 1 m (3,5 ft) keng.[23]
Gardenia "Aimee" erta gullaydigan (bahor) navdir.[24] G. 'Shooting Star' va G. 'Chuck Hayes' kabi navlar sovuqqa chidamliroq, taxminan 7-zonaga. [25][26] G. 'Kleim's Hardy' balandligi 1 m gacha va yulduzsimon gullarga ega bo'lgan mitti shakli bo'lib, 7-zonaga toqat qiladi. [27] G. "Crown Jewel" G. "Kleim's Hardy" dan G. "Chuk Xeys" bilan kesishgan duragay bo'lib, 6-zonada himoyalangan joylarda o'sishi mumkin. U balandligi 1 m gacha, kengligi 1,5 m gacha yetadi.[28] G. "Yozgi qor" (Patent raqami PP22797) USDA 6-zonasiga chidamli nav bo'lib, 1,5 gacha o'sadi m balandligi gullari diametri 5-6 sm ga yetadi.[29]
Foydalanish
Gardeniya gullarini xom, tuzlangan yoki asalda konservalangan holda iste'mol qilish mumkin. Xitoyda gulbarglari oʻzining xushboʻyligi uchun choyda ishlatiladi, toʻqimachilik va shirinliklarda ishlatiladigan sariq-qizil boʻyoq esa meva pulpasidan olingan.[2] Gardenia jasminoides fructus (meva) an'anaviy xitoy tibbiyotida "olovni to'kish" va ba'zi isitma holatlarini davolash uchun ishlatiladi. Yallig'lanishga qarshi va antipiretik ta'sirga ega.[30]
Shishihakuhito Xitoy o'simlik dorisi bo'lib, asosan Gardenia mevasidan tashkil topgan va atopik dermatitni davolash uchun ishlatiladi. Immunoglobulin E (IgE) vositachiligida gistamin chiqarilishini kamaytiradi.[31]
2020-yilda gardiya mevasi ekstraktini surunkali iste'mol qilish natijasida odamlarning terisi ko'k-kulrang rangga o'zgargan holatlari e'lon qilingan.[32]
Kimyo
Odatda Crocus sativus'dan olinadigan kimyoviy birikma bo'lgan Crocetinni Gardenia jasminoides mevasidan ham olish mumkin.[33] To'liq pishgan mevalar grammida (quruq vaznda) 4,5 mg jami krotsetin hosilalari konsentratsiyasida krosin borligi aniqlangan va kiyim va oziq-ovqat mahsulotlari uchun sariq bo'yoq[15] olishda ishlatilishi mumkin.[34]