Dune (franshiza)
Dune (shuningdek, Dune Chronicles nomi bilan ham mashhur) 1965-yili Frank Herbert[lower-alpha 1] tomonidan yozilgan Dune romaniga asoslanuvchi va yangi qismlar qoʻshiluvchi davomiy Amerika ilmiy-fantastik media franshizasidir. Dune, odatda, tarixdagi eng koʻp sotilgan ilmiy fantastika romani sifatida bahonalanadi[1][2]. Ushbu asar 1966-yilda eng yaxshi roman nominatsiyasida Nebula mukofoti va Hugo mukofotini qoʻlga kiritgan. Keyinchalik, 1984-yilgi filmga, 2000-yilgi televizion mini-serialga, 2021-yilda premyerasi boʻlib oʻtgan shu nomli film hamda 2024-yilda uning davomi sifatida chiqarilgan filmning ikkinchi qismiga moslashtirilgan. Herbert asarning besh qismli toʻplamini yozgan bo‘lib, ularning dastlabki ikkisi 2003-yili mini-serial sifatida ekranlashtirildi. Dune asosida stol oʻyinlari va bir qator videooʻyinlar ishlab chiqildi. 2009-yildan beri Dune romanlaridagi sayyoralarning nomlari Saturnning yoʻldoshi boʻlgan Titandagi tekisliklar va boshqa tuzilmalariga berilib kelinmoqda.
| Dune | |
|---|---|
 Franshiza logotip (Villeneuve films) | |
| Muallif(lar) | Frank Herbert |
| Birinchi asar | Dune (1965)[lower-alpha 1] kombinatsiyasi |
| Bosma nashrlar | |
| Kitob(lar) |
|
| Roman(lar) |
|
| Komiks(lar) |
|
| Filmlar va teleseriallar | |
| Film(lar) |
|
| Teleserial(lar) |
|
| Oʻyinlar | |
| Anʼanaviy oʻyin(lar) |
|
| Audio | |
| Saundtrek(lar) |
|
Frank Herbert 1986-yilda vafot etgan. F. Herbertning vafotidan oʻn yil oʻtgach, uning topilgan qoʻlyozmalari asosida 1999-yildan boshlab oʻgʻli Brian Herbert va ilmiy fantastik asarlar muallifi Kevin J. Anderson bir nechta prekvel romanlar toʻplamini hamda asl Dune qismlarini (2006-yilda „Hunters of Dune“ va 2007-yilda „Sandworms of Dune“) yakunlovchi ikki qismdan iborat asarini nashr ettirishdi.
Herbertning siyosiy, ilmiy va ijtimoiy-fantastik asarlari Dune universe yoki Duniverse nomi bilan tanilgan. Oʻn ming yillardan keyingi kelajak haqida hikoya qiluvchi ushbu asar barcha „fikrlash mashinalari“ni, jumladan kompyuterlar, robotlar va sunʼiy intellektni taqiqlagan sivilizatsiya haqida hikoya qiladi. Ushbu mashinalarning oʻrniga sivilizatsiya ilgʻor aqliy va jismoniy yumushlar, shuningdek, kompyuterlarni taqiqlashga rioya qiluvchi zamonaviy texnologiyalarni ishlab chiqadi. Quruq choʻl hududidan iborat boʻlgan Arrakis sayyorasida oʻsuvchi ziravorlar koinotdagi eng qimmatli manba boʻlib, imperiya uchun juda muhim ahamiyat kasb etgan.
Herbert asarlaridagi baʼzi atamalar va gʻoyalarning arab tilidagi soʻz va tushunchalarga oʻxshashligi uning asarlarida Yaqin Sharq taʼsirini yaqqol koʻrsatadi.
Muqaddima
Dune dostoni ming yillardan keyingi insoniyat kelajagi haqida hikoya qiladi. Yorugʻlik tezligidan tezkor sayohat rivojlanib, odamlar koʻplab olamlarni mustamlaka qila boshlashdi. Biroq, kompyuterlarga qarshi katta harakat har qanday turdagi „fikrlash mashinasi“ ning taqiqlanishiga olib keladi, ularni yaratuvchilar yoki ularga egalik qiluvchilar darhol oʻlim jazosiga mahkum etiladi. Garchi ushbu taqiqlar boʻlishiga qaramasdan, insoniyat texnologiyaning boshqa tarmoqlarini, jumladan, ekstrasensor idrok (ESP) va urush qurollarini rivojlantirishda davom etadi. Dastlabki kitob yaratilishida, insoniyat turli sayyoralarni nazorat qiluvchi bir necha Buyuk uylar tomonidan boshqariladigan Imperium nomli feodal Gallaktika imperiyani tuzdi. „Dune“ nomi bilan mashhur boʻlgan Arrakis sayyorasi asosiy qiziqishni uygʻotadi. Deyarli yogʻingarchiliksiz bu choʻl sayyorasi hayotni uzaytiruvchi maxsus ziravor, melanj topilishi mumkin boʻlgan yagona sayyoradir. Umrni uzaytirishdan tashqari, melanj insonning aqliy qobiliyatini oshiradi, shuningdek, mutatsiyaga uchragan Spacing Guild uchuvchilariga fazoda harakat qilish va sayyoralar orasidagi masofalarni bosib oʻtish imkonini beradi. Melanj ziravorlarini qoʻlga kiritish nafaqat Arrakisning ogʻir muhiti, balki choʻl qumlarida har qanday ritmik tovushlarga uygʻonuvchi ulkan qum qurtlari mavjudligi tufayli ham mushkul vazifadir. Arrakisni nazorat qilish, undagi oʻsimliklarini ishlab chiqarish va insoniyat taraqqiyotiga taʼsiri seriyalar orqali rivojlanayotgan ming yillik mojaroning markaziga aylanadi.
Syujeti
Insoniyatning uzoq kelajagidan oʻrin olgan Dune olami qariyb oʻn ming yillik (jami taxmina 15 000 yil) tarixga ega boʻlib, siyosiy, ijtimoiy va diniy tuzilma hamda texnologiyadagi sezilarli oʻzgarishlarni qamrab oladi. Dune olamida yaratilgan ijodiy ishlar beshta umumiy vaqt davriga toʻgʻri keladi, deyish mumkin. Bular quyidagicha:
- The Butlerian Jihad
- Legends of Dune prekvel trilogiyasi (2002–2004; Brian Herbert and Kevin J. Anderson)
- Great Schools of Dune trilogiyasi (2012–2016; Brian Gerbert va Anderson)
- The Corrino-led Imperium
- Prelude to Dune prekvel trilogiyasi (1999–2001; Brayan Gerbert va Anderson)
- Heroes of Dune seriyasi (2008–2023; Brayan Gerbert va Anderson)
- The Caladan Trilogy (2020–2022; Brayan Gerbert va Anderson)
- The rise of the Atreides
- Dune (1965)
- Dune Mesiah (1969)
- Children of Dune (1976; Frank Gerbert)
- Heroes of Dune seriyasi (2008–2023; Brayan Gerbert va Anderson)
- The reign and fall of the God Emperor
- God Emperor of Dune (1981; Frank Gerbert)
- The return from the Scattering
- Heretics of Dune (1984; Frank Gerbert)
- Chapterhouse: Dune (1985; Frank Gerbert)
- Hunters of Dune (2006; Brayan Gerbert va Anderson)
- Sandworms of Dune (2007; Brayan Gerbert va Anderson)
The Butlerian Jihad
The Butlerian Jihad 11 000 yildan keyingi kelajakda [3] (Dune voqealaridan 10 000 yil oldin) sodir boʻladigan mojaro boʻlib, bu „kompyuterlar, fikrlash mashinalar va ongli robotlar“ ning deyarli barcha shakllarini butunlay yoʻq qilishga qaratilgan[4]. Inson ongiga oʻxshagan mashina yasamaslik taqiqi bilan hatto eng oddiy fikrlash mashinalarini yaratish ham taqiqlangan va tabu qilingan [4], bu esaDune seriyasidagi insoniyatning ijtimoiy-siyosiy va texnologik rivojlanishiga katta taʼsir koʻrsatadi[5]. Gerbert romanlarida bir necha bor Jihodga ishora qiladi, lekin mojaroning sabablari va mohiyatini qanday tasavvur qilgani haqida batafsil maʼlumot bermaydi[6]. Tanqidiy tahlillar koʻpincha bu atamani Samuel Butler va uning 1863-yildagi barcha ilgʻor mashinalarni yoʻq qilishni yoqlovchi „Darwin among the Machines“ inshosi bilan bogʻlaydi[7].
Gerbertning God Emperor of Dune (1981) asarida Leto II Atreides jihod odamlar tomonidan boshlangan yarim diniy ijtimoiy qoʻzgʻolon boʻlganligini koʻrsatadi, ular oʻzlarini mashinalar tomonidan qanchalik nazorat va boshqarilib kelinayotganlaridan jirkanadilar[8]. Ushbu texnologik burilish universal Orange Catholic Bible yaratilishiga va Gerbert seriyasi boshlanishidan oldingi 10 000 yildan ortiq davom etadigan yangi feodal pangalaktik imperiyaning yuksalishiga olib keladi[9][10]. Bir qancha maxfiy jamiyatlar ham rivojlanadi, ularda yevgenika dasturlari, intensiv aqliy va jismoniy tayyorgarlik va farmatsevtika takomillashuvi yordamida insonning koʻnikmalarini hayratlanarli darajada oshirish mumkin[9]. Dune Messiah (1969) keltirilganidek, Pol Atreides muhtaram Gaius Xelen Mohiam bilan muzokaralar olib borganida, Polning oʻz turmush oʻrtogʻini sunʼiy urugʻlantirish yordamida homilador qilish haqidagi taklifidan dahshatga tushgan[11].
Gerbert 1986-yil vafot etgach[12][13] The Butlerian Jihad voqealari haqidagi tasavvurini oʻrganilmasdan, ochiq qoldi[6]. Brayan Gerbert va Kevin J. Anderson tomonidan yozilgan Legends of Dune trilogiyasi (2002–2004) „Jihod“ni odamlar va ular yaratgan insoniyatni deyarli yoʻq qiladigan sunʼiy intellekt mashinalar oʻrtasidagi urush sifatida taqdim etadi. Serialda insoniyat butunlay xotirjam va fikrlash mashinalariga qaram boʻlib qolganligini tushuntiriladi. Bu zaiflikni tan olgan holda, oʻzlarini titanlar deb ataydigan bir guruh ambitsiyali, jangari odamlar butun koinot ustidan nazoratni qoʻlga kiritish uchun mashina razvedkasiga keng tarqalgan tayanchdan foydalanadilar. Ularning hukmronligi bir asr davom etadi. Oxir-oqibat, ular juda koʻp kirish huquqi va kuch bergan Omnius AI dasturi Titanlarning oʻzidan nazoratni tortib oladi[6]. Inson hayotida hech qanday qadr-qimmat koʻrmagan holda, fikrlash mashinalari, jumladan, robot askarlar qoʻshinlari va boshqa tajovuzkor mashinalar – 900 yil davomida, yaʼni jihod avj olmaguncha, koinotdagi deyarli butun insoniyat ustidan hukmronlik qiladi va ularni qulga aylantiradi[6]. Mashinalarga qarshi bu salib yurishi qariyb bir asr davom etadi, koʻplab insonlar halok boʻladi, lekin oxir-oqibat insoniyat gʻalabasi bilan yakunlanadi.
The rise of the Atreides
Frank Gerbertning 1965-yildagi "Dune" asari gersog Leto Atreides xavfli vaziyatga tushib qolishi bilan boshlanadi. 81-Padishah imperatori Shaddam IV uni Dune nomi bilan mashhur melanjining yagona manbai boʻlgan Arrakis choʻl sayyorasini boshqarishga tayinlaydi[14]. Atreides uyi uchun moliyaviy daromadlar Arrakis choʻlining yuzasidan melanj qazib olish qimmat va xavfli ish boʻlganligi hamda ularni himoya qiluvchi ulkan qum qurtlarining doimiy tahdidi va xiyonatkor muhit tufayli kamayadi. Bundan tashqari, Leto Shaddam Atreidesning kuchayib borayotgani va taʼsiridan tahdid solib, uni tuzoqqa tushirganini biladi. Oʻzidan oldingi yovuz baron Vladimir Xarkonnenning ishlab chiqarish hajmini bajarmaslik yoki oshirib yuborish ziravorlar daromadiga tayanadigan CHOAMdagi Atreides uyining pozitsiyasiga salbiy taʼsir qiladi. [9] Bundan tashqari, Arrakisda Atreideslarning mavjudligi Atreides uyi va Harkonnen xonadoni oʻrtasida uzoq davom etayotgan qotillar urushini qoʻzgʻatadi, bu janjal 10 000 yil oldin, Atreideslar Butlerian jihodidan keyin qoʻrqoqlik uchun haydab yuborilgan Harkonnendan keyin boshlangan. [15] [16]
Brayan Gerbert va Kevin J. Andersonning Dune qahramonlari seriyasi (2008–2009) Dune: House Corrino (2001) va Dune: The Duke of Caladan (2020), Dune (1965) va Dune Messiah (1969) va Dune Messiah va Children of Dune (1976) oʻrtasida sodir boʻlgan asosiy voqealar haqida hikoya qiladi.
The reign and fall of the God Emperor
Brayan Gerbert va Kevin J. Anderson tomonidan yaratilgan Hunters of Dune (2006) va Sandworms of Dune (2007) filmlari asl seriyani yakunlaydi va Heretics of Dune bilan boshlangan hikoyalarni yakunlaydi.
Ishlab chiqish va nashr etish
Dune 1966-yilda „Eng yaxshi roman“ uchun „Nebula“ mukofotini, 1966-yilda esa Gyugo mukofotini qoʻlga kiritdi[17][18]. Roman oʻnlab tillarga tarjima qilingan va deyarli 20 million nusxada sotilgan[19]. Dune muntazam ravishda dunyodagi eng koʻp sotilgan ilmiy fantastika romanlaridan biri sifatida tilga olinadi[1][2].
1978-yilda Berkley Books Dunening birinchi nashri uchun muqova rasmini yaratgan va analog seriyalarni tasvirlagan Jon Schoenherr tomonidan 33 ta oq-qora eskiz va sakkizta toʻliq rangli rasmlardan iborat Dune va Children of Dune seriyalarini nashr etildi[20]. Gerbert 1980-yilda Schoenherr rasmlarni yaratishdan oldin bilan gaplashmagan boʻlsa-da, muallif sanʼat asari uning xayoliy mavzulari, jumladan, qum qurtlari, baron Xarkonnen va Sardaukarni tasavvur qilganidek tasvirlaganidan hayratda qolgan[21].
Qisqa hikoyalar
Frank Gerbert 1985-yilda Dune va Dune Messiah voqealari tasvirlangan „The Road to Dune“ nomli qisqa hikoyalar yaratdi. Gerbertning "Eye" qisqa hikoyalar toʻplami nashr ettirilgan boʻlib, bu asar Arrakisga ziyoratchilar uchun qoʻllanma shaklida yaratilgan. Ushbu asar romanlarda keltirilgan baʼzi qurilmalar va personajlarning tasvirlarini (taʼriflari bilan) oʻz ichiga oladi[22].
Din
Brian Herbertning taʼkidlashicha, otasi Frank Herbert asarlarida turli dinlarning elementlarini, jumladan, buddizm, tasavvuf va boshqa islomiy eʼtiqod tizimlari, katolik, protestantlik, iudaizm va hinduizmni mujassamlashtirgan[23]. Uning qoʻshimcha qilishicha, F.Herbertning „diniy eʼtiqodlar qiziqarli shakllarga birlashgan“ xayoliy kelajagi muallifning har biri „yagona vahiy“ga ega boʻlgan dinlar oʻrtasidagi tortishuvlarni bartaraf etish yechimini ifodalaydi[23]. Frank Gerbertning yozishicha, texnologiyani tozalash Butlerian jihodidan soʻng Bene Gesserit „eng qadimiy eʼtiqodlarning buyuk sirlarini saqlaydigan“ Azhar kitobini tuzgan. [24] Koʻp oʻtmay, ekumenik kengash koinotdagi asosiy pravoslav diniy matnga aylanadigan apelsin katolik Injil tomonidan belgilangan sinkretik dinni yaratdi. [24] Uning nomi protestantizm (toʻq sariq tartib) va katoliklikning birlashishini koʻrsatadi. [25] [26] Gerbert Dune lugʻatida shunday yozadi:
Gerbertning romanlari va lotin asarlarining siyosiy, ilmiy va ijtimoiy fantastika muhiti Dune olami yoki Duniverse nomi bilan tanilgan. [28] [29] [30] Dune koʻplab romanlar, musiqa, filmlar, televidenie, oʻyinlar va komikslarni ilhomlantirgan holda keng taʼsirchan boʻlgan. [31] U barcha davrlarning eng buyuk va eng taʼsirli ilmiy-fantastik romanlaridan biri hisoblanadi, koʻplab zamonaviy ilmiy-fantastik asarlar, masalan, "Yulduzli urushlar" Dune tufayli. [32] Dune, shuningdek , „Star Trek“, "Riddik yilnomalari", "Qirol qotillari yilnomasi „ va “Futurama" kabi mashhur madaniyatning koʻplab boshqa asarlarida ham havola qilingan. [33] Dune Xayao Miyazakining mangasi va keyinchalik Nausicaä of the Wind (1982–1994) filmi uchun asosiy ilhom manbai sifatida tilga olingan. [34]
Boshqa ommaviy axborot vositalarida
Filmlar
| Film | AQSh chiqarilish sanasi | Rejissor | Ssenariy muallifi | tomonidan ishlab chiqarilgan | Tarqatish |
|---|---|---|---|---|---|
| Dune | 1984 yil 14 dekabr | Devid Linch | Raffaella De Laurentis | Universal rasmlar | |
| Dune: Birinchi qism | 22 oktyabr, 2021 yil | Denis Villeneuve | Jon Spayhts, Denis Villeneuve va Erik Rot | Meri Parent, Denis Villeneuve, Cale Boyter va Joe Caracciolo Jr. | Warner Bros. Rasmlari |
| Dune: Ikkinchi qism | 2024 yil 1 mart | Jon Spayhts va Denis Villeneuve | Meri Ota, Keyl Boyter, Patrik Makkormik, Denis Vilnev va Tanya Lapointe | ||
1973-yilda rejissyor va yozuvchi Alejandro Jodorovskiy oʻlimidan sal oldin 1973-yilda prodyuser Artur P. Jacobs asarning kinematografiyaga moslashuv yaratishga kirishdi. Jodorowsky, boshqalar qatori, Piter Gabrielga, baʼzi musiqalar uchun prog-rok guruhlari Pink Floyd va Magmaga, toʻplam va personaj dizayni uchun rassomlar HR Giger va Jan Jiroga, maxsus effektlar uchun Dan OʻBannonga murojaat qildi. Jodorovskiy bosh rolda Pol Atreides, Salvador Dali Shaddam IV, Padishah imperatori, Amanda Lir malika Irulan, Orson Uells baron Vladimir Xarkonnen, Gloriya Svonson Gay Xelen Mohiam, Dyuk Karradin rolida Jodorovskiyning oʻgʻli Brontis Jodorovskiyni ijro etgan. Leto Atreides, Jessika xonim rolida Jeraldin Chaplin, Dunkan Aydaxo rolida Alen Delon, Gurni Xollek rolida Erve Villexayz, Piter De Vris rolida Udo Kier va Feyd-Rauta rolida Mik Jagger suratga tushdi[35].
2008-yilda Paramount Pictures rejissyorlik qilish uchun Piter Berg boshchiligidagi Dune filmining yangi badiiy filmi ishlab chiqilayotganini eʼlon qildi[36]. Berg 2009-yil oktyabr oyida loyihani tark etdi[37] va rejissyor Per Morel bilan 2010-yil yanvarida shartnoma imzolandi[38]. Paramount 2011-yil mart oyida loyihani toʻxtatdi[39][40].
2016-yil noyabr oyida Legendary Entertainment Dune uchun film va televidenie huquqlarini sotib oldi[41][42]. Variety jurnali 2016-yil dekabr oyida Denis Villeneuve loyihani boshqarish boʻyicha muzokaralar olib borayotgani haqida xabar berdi[43], bu 2017-yil fevral oyida tasdiqlandi[44]. 2018-yil boshida Villneuve maqsadi romanni ikki qismli film seriyasiga moslashtirish ekanligi haqida taʼkidlab oʻtdi[45]. U 2018-yilning may oyida ssenariyning birinchi loyihasi tayyor boʻlgani haqida xabar berdi[46][47]. Villeneuve „Yulduzlar jangi haqidagi asosiy gʻoyalarning aksariyati Duneʼdan kelib chiqqan. Qaysidir maʼnoda, bu kattalar uchun“Yulduzlar jangi" deydi Villeneuve[48]. 2018-yil iyul oyida Brayan Gerbert ssenariyning soʻnggi loyihasi „ Dune“ romanining taxminan yarmini qamrab olganini tasdiqladi[49]. Timothée Chalamet Pol Atreides rolini ijro etish uchun tanlandi[50]. Greig Freyzer loyihaga kinematograf sifatida 2018-yil dekabr oyida qoʻshilgan[51]. 2018-yilning sentabrida Rebekka Fergyuson Jessika Atreides rolini oʻynash boʻyicha muzokaralar olib borayotgani xabar qilingandi[52]. 2019-yil yanvar oyida Deyv Bautista [53] va Stellan Skarsgård [54] mos ravishda Glossu Rabban va Vladimir Xarkonnen rolini ijro etish uchun tanlab olindi. Oʻsha oyning oxirida Sharlotta Rampling Reverend Mother Mohiam rolini[55], Oskar Isaak Dyuk Leto rolini[56], Zendaya Chani rolini[57], Xaver Bardemni Stilgar rolini ijro etgani xabar qilindi[58]. 2019-yil fevral oyida Josh Brolin Gurni Xollek rolini[59], Jeyson Momoa Dunkan Aydaxo rolini[60], Devid Dastmalchianni Piter De Vries rolini ijro etishdi[61]. Suratga olish ishlari 2019-yil 18-martda boshlangan va film Budapesht, Vengriya va Iordaniya shaharlarida suratga olingan[62]. Warner Bros. tomonidan tarqatilgan Villeneuveʼs Dune 2021-yil 22-oktabrda chiqarilgan[63] [64]. Dune tanqidiy va tijoriy muvaffaqiyatga erishdi va Legenda Picturesni oʻsha hafta ichida Dune: Ikkinchi qism davomini yaratishga olib keldi[65]. Film 2024-yil 1-martda premyera qilindi[66].
Televizion serial
| Serial | Fasl | Epizodlar | Efir yuzini koʻrgan | Kanal | Asoslangan: | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Ilk | Soʻnggi | |||||
| Frank Herbert's Dune | 1 | 3 | 2000-yil 3-dekabr | Sci Fi Channel | Dune | |
| Frank Herbert's Children of Dune | 1 | 3 | 2003-yil 16-mart | 2003-yil 26-mart | Dune Messiah and Children of Dune | |
| Dune: Prophecy | 1 | TBA | 2024-yil oxirlarida | TBA | Max | Original (inspired by Sisterhood of Dune) |
2019-yil iyun oyida Legendary Television WarnerMedianing HBO Max striming xizmati uchun Dune: The Sisterhood spin-off teleserialini ishlab chiqarishi eʼlon qildi. Serialda Bene Gesseritga eʼtibor qaratilib, 2021-yilgi filmga prekvel sifatida xizmat qiladi. Villeneuve ssenariy muallifi Jon Spaihts va Brayan Gerbert bilan birgalikda ijrochi prodyuser sifatida ishlaydi[67]. U dastlab shou boshlovchisi boʻlgan boʻlsa-da, 2019-yil 5-noyabrda The Hollywood Reporter nashri Spaihts 2021-yilgi filmning davomiga koʻproq eʼtibor qaratish uchun bu lavozimdan ketgani haqida xabar berdi[68]. Serial 2023-yil noyabrida Dune: Prophecy nomini oldi[69].
Izohlar
Manbalar
Havolalar
- Rasmiy sayti
- „Comprehensive timeline of plot events in the Dune series“. DuneNovels.com. 2008-yil 2-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 23-sentyabr.
- Fischer. „How to Read the Dune Books in Chronological Order“. Collider (2021-yil 4-noyabr). Qaraldi: 2021-yil 10-noyabr.
- Cobain, Craig T.. „Frank Herbert“. St. James Encyclopedia of Pop Culture. FindArticles.com. Qaraldi: 2010-yil 17-mart.
- Dune Universe series listing at the Internet Speculative Fiction Database
- Dune (series) The Encyclopedia of Science Fictionda.