Catharanthus roseus
Catharanthus roseus chaqnoq koʻzlar, koʻz oʻsimligi, qabriston oʻsimligi, Madagaskar oʻsimligi, keksa xizmatkor, pushti gulqogʻoz nomlari bilan mashhur Apocynaceae oilasiga mansub gulli oʻsimlik turi. Bu oʻsimlik Madagaskarda kelib chiqqan va endemik tur hisoblanadi. Ammo boshqa joylarda bezak va dorivor oʻsimlik sifatida oʻstiriladi. Bu oʻsimlikdan saraton kasalligini davolashda ishlatiladigan vinkristin va vinblastin preparatlari olinadi[2]. Ilgari Vinca rosea sifatida Vinca turkumiga kiritilgan.
| Catharanthus roseus | |
|---|---|
.JPG) | |
| Ilmiy tasniflash | |
| O‘simliklar | |
| Yuksak oʻsimliklar | |
| Gulli oʻsimliklar | |
| Ikki urugʻpallalilar | |
| Asterids | |
| Gentianales | |
| Apocynaceae | |
| Catharanthus | |
C. roseus | |
| Binar nomi | |
| Catharanthus roseus | |
| Sinonimlar | |
(See also Synonyms section) | |
Uning xalq orasida tarqalgan koʻplab nomlari bor, ular orasida arivotaombelona yoki rivotambelona, tonga, tongatse yoki trongatse, tsimatiririnina va vonenina mavjud[3].
Tavsif
Catharanthus roseus — doim yashil yarim buta yoki oʻt oʻsimlik boʻyi 1 m (39 in) gacha yetadi. Barglari oval choʻzinchoq, uxuuzunligi 2.5–9 cm (1.0–3.5 in), kengligi 1–3.5 cm (0.4–1.4 in) yaltiroq yashil, tuksiz, qarama-qarshi juftlikda joylashgan[4][5][6][7].
Ekologiya
Yovvoyi tabiatda C. roseus yoʻqolib ketish xavfi ostida turgan oʻsimlik hisoblanadi. Biroq, u Avstraliya, Bangladesh, Hindiston, Malayziya, Pokiston va Amerika Qoʻshma Shtatlari kabi dunyoning subtropik va tropik hududlarida keng tarqalgan va tabiiylashtirilgan[4]. U Avstraliyada oʻsishga shunchalik yaxshi moslashganki, Gʻarbiy Avstraliya va Avstraliya poytaxti hududi[8] va Kvinslendning sharqiy qismlarida zararli begona oʻtlar roʻyxatiga kiritilgan[9].
Kultivatsiya
Manzarali oʻsimlik sifatida u quruq va ozuqaviy jihatdan tanqis sharoitlarda chidamliligi uchun qadrlanad. Toʻliq quyosh va yaxshi quritilgan tuproqni afzal koʻradi. Gul rangining oʻzgarishi (oq, binafsha, shaftoli, qizil va qizil-toʻq sariq), shuningdek, moʻtadil mintaqalarda sovuq oʻsish sharoitlariga chidamliligi uchun koʻplab navlar tanlangan. Diqqatga sazovor navlar orasida „Albus“ (oq gullar), „Uzum sovutgichi“ (atirgul-pushti; sovuqqa chidamli), Ocellatus guruhi (turli xil ranglar) va „Yalpiz sovutgichi“ (oʻrtasi qizil; sovuqqa chidamli)[4]. AQShda u koʻpincha „Vinka“ deb nomlanadi, ammo botaniklar uning identifikatsiyasini oʻzgartirgan va koʻpincha janubda yoʻllar boʻylab oʻsib borayotganini koʻrish mumkin.
Buyuk Britaniyada u Qirollik bogʻdorchilik jamiyatining bogʻdagi xizmatlari uchun mukofotiga sazovor boʻldi[10](2017-yilda tasdiqlangan)[11].
Foydalanadi
Anʼanaviy
Bu tur uzoq vaqtdan beri dorivor oʻsimlik sifatida yetishtiriladi[12]. Ayurvedada (Hind anʼanaviy tibbiyoti) uning ildizlari va kurtaklari ekstrakti zaharli boʻlsa-da, bir qancha kasalliklarga qarshi ishlatiladi. Anʼanaviy xitoy tabobatida undan olingan ekstraktlar diabet, bezgak va Xodgkin limfomasi kabi koʻplab kasalliklarga qarshi ishlatilgan[5]. 1950-yillarda vinka alkaloidlari, jumladan, vinblastin va vinkristin, diabetga qarshi dori-darmonlarni tekshirish paytida Catharanthus roseusdan ajratib olingan[13]. Ushbu tasodifiy kashfiyot vinblastin va vinkristinning kimyoterapevtik taʼsiri boʻyicha tadqiqotlarni kuchaytirishga olib keldi. Gʻarb farmatsevtika kompaniyalari tomonidan 2001-yilda C. roseus tomonidan ishlab chiqarilgan dori-darmonlarga nisbatan tarixiy mahalliy foydalanish va patent oʻrtasidagi ziddiyat biopiratlikda ayblanishiga olib keldi[14].
Dorivor
Vinblastin va vinkristin, bir nechta saraton turlarini davolash uchun ishlatiladigan kimyoterapiya dori-darmonlari oʻsimlikda mavjud[15][16][17][18] va katarantin va vindolin alkaloidlarining birikmasidan biosintezlanadi[19]. Kichik hujayrali oʻpka saratonini davolashda qoʻllaniladigan yangi yarim sintetik kimyoterapevtik vosita vinorelbin[17][20] vindolin va katarantin[17][21][22] yoki vinka alkaloid leyrozidan tayyorlanishi mumkin[23]. Oʻsimlikdan insulinni ogohlantiruvchi vinkolin ajratilgan[24][25].
Biologiya
Rosinidin — C. roseus gullarida topilgan pushti antosiyanidin pigmentidir[26]. Loxneritsin ildizlar tarkibida uchrovchi alkaloid[27].
Toksiklik
C. roseus, agar odamlar tomonidan ogʻiz orqali isteʼmol qilinsa, juda zaharli boʻlishi mumkin. Oʻsimlikning barcha qismlari zaharli hisoblanadi. Isteʼmol qilingandagi simptomlar yengil oshqozon kramplari, yurak asoratlari, gipotenziya, tizimli falajdan iborat boʻlib, natijada oʻlimga olib keladi[28].
Fransuz botanigi Per Botoning soʻzlariga koʻra, uning zaharli xususiyatlari meksikaliklarga qadimdan maʼlum boʻlgan. Bu gulning nomlaridan biri boʻlgan vonenina, Malagasy tilidan „tavba guli“ degan maʼnoni anglatadi[29].
Galereya
Binafsha rangli Catharanthus roseus
Bu Bangladeshda uyning balkonidagi gulli vannada manzarali oʻsimlik sifatida oʻstirilgan.
Oq rangdagi Catharanthus roseus
Oq Catharanthus roseus
Qizil Catharanthus roseus
Oq qizgʻish periwinkle
Keraladagi Catharanthus roseus
Binafsha rangli Catharanthus roseus
Vinka Bangladeshning Koks- bozoridagi bogʻdan
Bangladeshning Ishvardi shahrida joylashgan Catharanthus roseus
Gʻarbiy Bengaliyadagi gul kurtaklari, Hindiston
Hindiston
Hindistonda keng tarqalgan bog 'oʻsimlik
Pokistondagi Catharanthus roseus
Malayziyada yetishtiriladi
Hindiston ibodatxonalarida oʻstirilgan gulli oʻsimlik
Meva va urugʻlar
Madagaskardagi pishgan mevalari
Madagaskar periwinkle pishmagan mevalari
Tinch okeani Burgundiya Halo — Madagaskar Periwinkle
Madagaskar qizil gulli nav
Yangi Dehlidagi qozonli oʻsimlik
Anter
