B-2 Spirit

Ogʻir bombardimonchi samolyotni yaratish 1979-yilda Advanced Technology Bomber (ATB) dasturi doirasida boshlangan. Oʻsha vaqtda "Sovuq urush" yuqori darajaga chiqqandi va 1979-1980-yillardagi saylov kampaniyasi paytida prezidentlikka nomzod Ronald Reygan Amerika armiyasini qayta tiklashga vaʼda berdi. 1980-yil 22-avgustda AQSh Mudofaa vazirligi istiqbolli yashirin samolyotlar, shu jumladan ATB loyihasini yaratish boʻyicha ishlar olib borilayotganligini ochiq eʼlon qildi^[5].

Loyihalarni baholashdan soʻng, ATB tanlovi ikkita jamoaga qisqartirildi — Northrop / Boeing va Lockheed / Rockwell, har bir jamoa keyingi tadqiqotlar uchun buyurtma oldi. ATB loyihasi Aurora kod nomi ostida moliyalashtirildi. 1981-yil 20-oktabrda Northrop / Boeing jamoasi dizayn tanlovida gʻolib deb topildi^[6].

Northrop loyihasi „Sharpa“ nomi bilan B-2 belgisini oldi. Samolyotning dizayni 1980-yillarning oʻrtalarida oʻzgartirildi, birinchi parvozni ikki yilga kechiktirilishi dasturga yana bir milliard AQSh dollari sarflanishiga olib keldi. 1989-yilga kelib bombardimonchini ishlab chiqish uchun jami 23 milliard AQSh dollari sarflangan^[7].

B-2 Spirit birinchi marta 1988 -yil 22-noyabrda AQSh harbiy-havo kuchlarining Palmylel shahridagi 42-sonli zavodida (Kaliforniya) yigʻilgan joyda namoyish etilgan. Birinchi ommaviy parvoz 1989-yil 17-iyulda boʻlib oʻtdi^[8].

Jami 21 ta B-2 Spirit samolyoti ishlab chiqarilgan. Ularning deyarli barchasi Amerika shtatlari nomi bilan ataladi.

• 2008-yilda AQSh Kongressi yerdagi harakatlanuvchi nishonlarniyoʻq qilish uchun qurollarni boshqarish tizimini modernizatsiya qilish dasturini moliyalashtirdi^[12].

  

• 2008-yil 29-dekabrda B-2 Spirit radar tizimlarini yangilash boʻyicha shartnoma imzolandi. Modernizatsiya jarayonida radar tizimlari boshqa chastota diapazoniga oʻtkazildi. Shartnoma AQShga taxminan 468 000 000 dollarga tushdi^[13]. 2009-yil 22-iyunda barcha B-2 Spirit samolyotlari yaxshilangan radar imkoniyatlarini oʻz ichiga olgan „ikkinchi revizion“ ga koʻtarilganligi maʼlum boʻldi^[14].
• 2009-yil 28-aprelda yangilangan B-2 Spirit har biri 13500 kilogrammgacha yuk koʻtarishi mumkinligi eʼlon qilindi^[15].
• 2010-yil boshida Northrop Grumman soʻnggi 20 yil davomida muntazam ravishda sodir boʻlgan B-2 Spirit muammosini bartaraf etadigan hisob-kitoblar yakunlanganini eʼlon qildi. Muammo dvigatellar oʻrtasida joylashgan metall panelning yorilishida ekanligi maʼlum qilindi. Northrop Grumman yangi materiallardan foydalanish, shuningdek, B-2 Spirit dumining dizayniga kichik oʻzgartirishlar kiritish orqali muammoni hal qilgan^[16].
• 2012-yil 4-aprelda B-2 Spiritning sinovlari yangilangan dasturiy taʼminot, navigatsiya va aloqa tizimlari bilan qayta rekonstruksiya qilingan. Sinovlar davomida B-2 samolyotlari Shimoliy qutbda bir qancha parvozlarni amalga oshirdi. Parvozlarning maqsadi takomillashtirilgan bombardimonchi samolyotni ogʻir iqlim sharoitida yuqori balandlikda ucha olish qobiliyatini sinab koʻrish edi. Shimoliy qutbga missiyasi paytida bombardimonchi toʻrtta BDU-38 oʻquv bombasini tashladi. Sinovlar muvaffaqiyatli deb topildi^[17].
• 2012-yil 24-sentabrda Northrop Grumman B-2 Spirit bombardimonchi samolyotlarini modernizatsiya qilish tugaganligini eʼlon qildi, unda samolyotda AFAR bilan yangi AN / APQ- 181 radarlari oʻrnatildi. 2008-yilda AQSh Harbiy-havo kuchlari tomonidan buyurma qilingan yangilanish narxi taxminan 468 000 000 dollarni tashkil etdi. Modernizatsiya tufayli bombardimonchilar Pentagonning yagona jangovar axborot va boshqaruv tizimidan foydalanish imkoniyatiga ega boʻldilar^[18].

B-2 Spirit dunyodagi eng qimmat samolyot (va ehtimol aviatsiya tarixidagi eng qimmat samolyot). 1998-yilda bitta B-2 narxi, ilmiy -tadqiqot ishlarini hisobga olmaganda, 1,157 milliard dollarni tashkil etgan. 1997-yil uchun butun B-2 Spirit dasturining qiymati qariyb 45 milliard dollarga baholandi^[19]; Ilmiy-tadqiqot ishlarini hisobga olgan holda, oʻsha paytda bitta Samolyotning narxi 2,1 milliard dollarga yetgan^[20].

AQSh Harbiy-havo kuchlari va ishlab chiqaruvchilarning fikricha, samolyotning qimmatligi asosan uni xarid qilishning qisqarishi bilan bogʻliq. SSSR parchalanishi munosabati bilan, dastlab rejalashtirilgan 132 ta bombardimonchi samolyotdan atigi 20 tasi sotib olindi^[21].

• Birinchi jangovar foydalanish holati 1999-yilda Yugoslaviyadagi NATO operatsiyasi paytida sodir boʻlgan. 600 dan ortiq aniq boshqariladigan bombalar (JDAM) nishonlarga tashlangan, bombalar ham birinchi marta ishlatilgan. Shu bilan birga, B-2 samolyotlari Missuri shtatidagi Uaytman havo kuchlari bazasidan Kosovoga va orqaga uzluksiz parvoz qildi. 7-may kuni B-2 bombardimoni Xitoy elchixonasini vayron qildi, bir nechta xitoylik jurnalist va bir xitoylik fuqaroni oʻldirdi^[22].

  

• Keyingi yillarda B-2 Spiritlar Iroq va Afgʻonistondagi urushlarda ishlatilgan. B-2 oʻzining eng uzun parvozlaridan birini (bu jahon tarixidagi eng uzun parvoz deb ataladi), 44 soatlik havoda yoqilgʻi quyish parvozini amalga oshirdi  — Missuri shtatidagi Uaytman havo kuchlari bazasidan havoga koʻtarilib, Afgʻonistondagi jangovar missiyani yakunladi va uyiga qaytdi  .
• 2003-yilda "Iroq erkinligi" operatsiyasi paytida B-2 samolyotlari Diego Garsiya atolidan va nomi oshkor etilmagan yana bir bazadan jangovar parvozlarni amalga oshirdi. Ushbu ikki pozitsiyadan 22 ta parvoz amalga oshirildi. Uaytman havo kuchlari bazasidan 27 ta parvoz amalga oshirildi. 49 ta jangda 300 tonnadan ortiq oʻq-dorilar tashlandi. Parvozlarning davomiyligi 30 soatdan koʻproq edi. Parvozlarning birida B-2 Spirit 50 soat qoʻnmasdan havoda uchgan^[23].
• 2011-yil 19-mart "Odissey" harbiy operatsiyasi paytida AQSh Harbiy-havo kuchlarining uchta B-2 samolyoti Missuri shtatidagi Uaytman havo kuchlari bazasidan koʻtarildi. Janubiy Dakotadan ikkita B-1 bombardimonchi samolyoti bilan birga ular Liviyaga joʻnatildi. Butun operatsiya davomida B-2 samolyotlari 45 ta, B-1B esa 105 ta nishonni, shu jumladan qurol omborlari, havo hujumidan mudofaa ob’ektlari, qoʻmondonlik va boshqaruv postlari, aviatsiya va boshqa harbiy texnikaga texnik xizmat koʻrsatish inshootlarini yoʻq qildi^[24].

AQShning rasmiy maʼlumotlariga koʻra, 2010-yilga kelib, bitta B-2 Spirit bombardimonchi jangovar boʻlmagan avariya natijasida halokatga uchragan. 2008-yil 23-fevralda B-2 samolyoti (bort raqami 89-0127, Spirit of Kanzas) Tinch okeanidagi Guam orolida Amerikaning Andersen harbiy bazasida qulab tushdi. Bunday turdagi samolyot birinchi marta halokatga uchrashi edi^[25]. Ushbu voqea sodir boʻlganidan keyin ushbu turdagi barcha samolyotlarning parvozlari toʻxtatildi. 2008-yil aprel oyining oxirida parvozlar qayta tiklandi^[26].

Tekshiruv komissiyasi avariyaga xodimlarining beparvoligi, unda toʻplangan kondensatni olib tashlash uchun havo bosimini qabul qiluvchining isitishini yoqmagani sabab boʻlgan degan xulosaga keldi. Shu sababli, samolyotni boshqarish tizimi haddan tashqari yuqori tezlikni olgan va muddatidan oldin yerdan koʻtarilish buyrugʻini olgan. Ekipajning harakatlari toʻgʻri deb tan olindi, bort tizimlarining ishlashida normal rejimdan boshqa ogʻishlar aniqlanmadi va simulyatorda vaziyatni simulyatsiya qilish samolyotni saqlab qolishning iloji yoʻqligini koʻrsatdi^[27].

2010-yil fevral oyida yana bir B-2 Spirit (bort raqami 88-0332, nomi Spirit of Washington) xuddi shu Anderse

n aviabazasida dvigatellarni ishga tushirish vaqtida dvigatel boʻlinmasidagi yongʻin natijasida jiddiy zarar koʻrdi^[28]. Shikastlangan samolyot deyarli 4 yil davomida taʼmirda boʻlib, faqat 2013-yil 16-dekabrda yana fazoga koʻtarilgan. Qayta tiklash ishlarining umumiy qiymati 105 000 000 dollardan oshgan.

• Ekipaj: 2 kishi
• Uzunligi: 20,90 m
• Qanotlari kengligi: 52,12 m
• Balandligi: 5.10 m
• Qanot maydoni: 460 m²
• Ogʻirligi :
  • boʻsh: 71 700 kg;
  • normal uchish ogʻirligi: 152 600 kg;
  • maksimal uchish ogʻirligi: 171 000 kg;
  • yoqilgʻi massasi : 73 000 kg;
  • foydali yuk massasi: 22 730 kg gacha (yangilashdan keyin 27 000 kg gacha);
• Qanot yuki:
  • maksimal uchish ogʻirligida: 372 kg / m²;
  • normal uchish ogʻirligida: 332 kg / m²;
• Dvigatel:
  • dvigatel turi: turbojet bypass;
  • Model: „ General Electric F118-GE-100“;
  • sigʻimi:
    • maksimal: 4 × 7700 kgf;
  • dvigatelning ogʻirligi: 1452 kg;
• Bosimning vaznga nisbati:
  • normal uchish ogʻirligida: 0,20 kgf / kg;
  • maksimal uchish ogʻirligida: 0,18 kgf / kg;

• Maksimal tezlik: 1010 km/soat (M =0,95);
• Kruiz tezligi: 900 km/soat (M =0,85);
• Parvoz masofasi:
  • maksimal: 11 100 km;
  • jangovar radiusi: 5300 km;
• Uchish balandligi: 15240 m;
• RCS:(Radarlar aniqlay olishi) baʼzi manbalarga koʻra, ~0,0014 dan ~0,1 m² gacha;

• Jangovar yuk: 22 730 kg gacha (modernizatsiya qilinganidan keyin 27 000 kg gacha);^[29]
• Yadro qurollari: 16 x B61-11 yoki 16 x B83;
• Oddiy bombalar: 80 x Mk.82 yoki 16 x Mk.84 yoki 36 x CBU-87/CBU-89 GATOR kassetali bombalar;
• Aniq qurollar: 8 x GBU-27 yoki AGM-154 JSOW yoki 12 x JDAM;
• Kruiz raketalari: 16 x AGM-158 JASSM;^[30]

	SSSR Tu-160	SSSR Tu-95	AQSH XB-70 Valkiriya	AQSH B-1A	AQSH B-1B	AQSH B-2	AQSH B-52
Tashqi koʻrinish
Maksimal uchish ogʻirligi, tonnada	275	172,0[31]	246	176,8	216,4	171	229[32]
Maksimal jangovar yuk, tonnada	45	20	29,4	34	34[33][34] (+22,7 qoʻshimcha)	27	22,7
Maksimal tezlik, km/soat	2230	882	3309[35]	2300[36]	1328	1010	957
Jang radiusi, km	7300[37]	6500	6900		5543	5300	7210[32]
Jangovar yuk bilan uchish masofasi, km	10 500	12 100	nomaʼlum	9817	12 000	nomaʼlum	nomaʼlum
Maksimal masofa, km	14 500[38]	15 000	n/d		13 500[39]	11 100	16 090[32]
Eng baland parvoz, metrda	21 765	11 900	23 600	18 900	18 290	15 000	16 765
Yashirin texnologiyalarni qoʻllash	yoʻq	yoʻq	yoʻq	yoʻq	Qisman	Ha	yoʻq
Xizmat koʻrsatayotgan samolyotlar soni	17	68[40]	yoʻq	4	64[40]	19[40]	58[41]

2021-yilgacha AQSh havo kuchlarida 20 ta bombardimonchi bor.

19 ta B-2 (dastlab 20, 1 tasi halokatga uchragan) Missuri shtatidagi Uaytman havo kuchlari bazasiga biri ktirilgan va AQSH Harbiy havo kuchlari global zarba qoʻmondonligi (AFGSC) tarkibida. Ushbu boʻlinma AQShdagi B-2 samolyotlarining yagona doimiy (faol) eskadroni hisoblanadi.

• Crickmore, Paul and Alison J. Crickmore, „Nighthawk F-117 Stealth Fighter“. North Branch, Minnesota: Zenith Imprint, 2003. ISBN 0-76031-512-4.
• Croddy, Eric and James J. Wirtz. Weapons of Mass Destruction: An Encyclopedia of Worldwide Policy, Technology, and History, Volume 2. Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 2005. ISBN 1-85109-490-3.
• Dawson, T.W.G., G.F. Kitchen and G.B. Glider. Measurements of the Radar Echoing Area of the Vulcan by the Optical Simulation Method. Farnborough, Hants, UK: Royal Aircraft Establishment, September 1957 National Archive Catalogue file, AVIA 6/20895
• Eden, Paul. „Northrop Grumman B-2 Spirit“. Encyclopedia of Modern Military Aircraft. New York: Amber Books, 2004. ISBN 1-904687-84-9.
• Goodall, James C. „The Northrop B-2A Stealth Bomber.“ Americaʼs Stealth Fighters and Bombers: B-2, F-117, YF-22, and YF-23. St. Paul, Minnesota: MBI Publishing Company, 1992. ISBN 0-87938-609-6.
• Pelletier, Alain J. „Towards the Ideal Aircraft: The Life and Times of the Flying Wing, Part Two“. Air Enthusiast, No. 65, September-October 1996, pp. 8-19. ISSN 0143-5450.
• Sweetman, Bill. „Inside the stealth bomber“. Zenith Imprint, 1999. ISBN 1610606892.