Amedi

Ibn al-Asirning soʻzlariga koʻra, arabcha “Amadiyya” nomi 1142-yilda u yerda qalʼa qurgan Imodaddin Zengiy nomi bilan atalgan. Boshqa bir nazariyaga ko'ra, bu ism Imod ad-Davla sharafiga nomlangan degan tahminlar ham mavjud^[4].

Professor Jeffri Shuxmanning so‘zlariga ko‘ra, Amedi kelib chiqishi hurriy yoki urartiyaliklarga borib taqaladi^[5].

Ilk bronza davridan to miloddan avvalgi XVI asrgacha mitannilar nazorati ostiga o'tgunga qadar Amedi viloyati Kurdaning bir qismi bo'lgan. U qisman semit tilida gapirishgan Subartu boshchilik qilgan qabila nazorati ostida bo'lgan^[6][7]. Mittani hukmronligi davrida bu hudud aholisi Zubariylar nomi bilan tanilgan^{[8][9][10][11]}.

Mittani qulagandan keyin Amedi Nairi va Barzoniylar bilan jang qilgandan keyin miloddan avvalgi XI asrda Oʻrta Ossuriya imperiyasi vakili Ashurnasirpal I tomonidan bosib olingan^[12].

Ossuriya imperiyasi qulagandan keyin Amedi viloyati Midiya hukmronligi ostiga oʻtdi. Miloddan avvalgi IV asrda Ksenofont bu hududdan o'tayotganda uning aholisini Midiya deb atagan^[13]. Keyinchalik Amedi hududi Media Magna nomi bilan Ahamoniylar imperiyasi tarkibiga kiritilgan. Parfiya imperiyasi hukmronligida Amedi viloyati Barchan (Barzan) tumani tarkibiga kiradi^[14]. Oxir-oqibat u 640-yillarda Tikrit, Mosul va Saharzorda kurdlarni yengib, musulmonlar tomonidan istilo qilinguncha, Adiabene tumanida Sosoniylar imperiyasining ajralmas qismiga aylandi^[15].

Keyin, bir necha asrlar davomida, VII asrdagi Abbosiy inqilobidan so'ng, u mintaqadagi eng boy oilalardan biri sifatida tanilgan qirollik Abbosiylar sulolasi tomonidan boshqarilgan^[16].

Amedi Masihga da'vogar Devid Alroyning tug'ilgan joyi bo'lgan. 1163-yilda, Jozef Ha-Kohenning Emek ha-Baka asariga ko'ra, yahudiy aholisi mingga yaqin oilani tashkil etgan va yong'oq bilan savdo qilishgan. Alroy shaharga qarshi qo'zg'olon ko'tardi, ammo bu jurushda mag'lubiyatga uchradi va o'ldirildi^[17]. Ispaniyalik yahudiy tarixchisi Sulaymon ibn Verga (1450–1525) Alroy davridagi Amedi yahudiylarni boy va baxtli qilib ko‘rsatgan^[18].

Amedi 1376-yildan 1843-yilgacha yarim avtonom Bahdinaning qarorgohi edi. Amedi shahridagi Qubaxon maktabi xarobalari bor, u Sulton Husayn Valiy Bahdiniy (1534-1576) davrida islom ilmlarini o‘rganish uchun asos solingan^[19][20]. Kichkina shaharchada Hizqiyoga tegishli ibodatxona va qabr xarobalari ham bor. Shaharning timsollaridan biri XII asrga oid va mintaqadagi eng qadimgi va eng katta Amedi masjididir.

1760-yilda dominikanlik Leopoldo Soldini hamkasbi Mauritsio Garzoni bilan Amedi shahrida Kurdiston uchun missiya tashkil qilishadi^[21]. Garzoni u yerda oʻn toʻrt yil yashab, 4600 soʻzdan iborat italyancha-kurdcha lugʻat va grammatika ishlab chiqadi. Lug'at asosiy missiya hisoblangan, chunki u kurd tili grammatikasi va tilini o'rganish bo'yicha birinchi tadqiqotni ifodalaydi, shuning uchun Garzoni ko'pincha "kurdologiyaning otasi" deb ataladi^{[21] [22] [23]}. 1907-yilda aholi soni 6000 kishini tashkil etdi, ulardan 2500 nafari kurdlar, 1900 nafari yahudiylar va 1600 nafari xaldeylik katolik ossuriyaliklar edi^[24].

Amedinining yozi issiq, O'rta yer dengizi iqlimiga ega ( Köppen iqlim tasnifi : Csa) va qishi nam hisoblanadi. Iroqning eng shimoliy shahri bo'lib, bu mamlakatning eng yumshoq iqlimli yirik shahridir. Qishda vaqti-vaqti bilan qor yog'ib turadi.

• 
  Amedi qal'asi
• 
  Badinan darvozasi va qal'aga kirish
• 
  Buyuk Amedi masjidi
• 
  Darvoza arkasi
• 
• 

• Tahsin Taha
• Ali Tatar

• Badin shohligi
• Iroqdagi kurdlar