Afg'oniston geografiyasi
Afgʻoniston — Eron platosida [1],Oʻrta Osiyo [2][3] va Janubiy Osiyo chorrahasida joylashgan va dengizga chiqolmaydigan togʻli mamlakat hisoblanadi [4] .Mamlakat hududining kattaligi boʻyicha dunyoda 40- oʻrinda turadi. Kobul — Afgʻonistonning poytaxti va eng yirik shahri hisoblanadi. Yirik savdo yoʻllari chorrahasida joylashgan Afgʻoniston miloddan avvalgi VI asrdan boshlab bir qator bosqinchilarni oʻziga tortdi [5].
Afgʻoniston Hindukushning katta qismini oʻz ichiga oladi. Mamlakatda Amudaryo, Argʻandab, Farah, Xari, Hilmand, Kobul, Koʻkcha va Kunar kabi bir qator yirik daryolari mavjud. Mamlakatda koʻplab kichik daryolar, shuningdek, soylar, kanallar, koʻllar, hovuzlar va buloqlar ham mavjud. Uning chuchuk suvining katta qismi tarixan qoʻshni mamlakatlarga oqib kelgan.
Iqlim
Afgʻonistonda yogʻingarchilik juda kam va asosan shimoliy togʻli hududlarda aprel va may oylarida yomgʻir yogʻadi. Koʻproq qurgʻoqchil pasttekisliklarda yogʻingarchilik juda ham kam boʻladi . Afgʻoniston iqlimi quruq iqlim hisoblanadi. Yilning toʻrtdan uch qismida quyosh porlaydi.
Butun mamlakatning baland togʻlarini oladigan boʻlsak, Afgʻonistonning oʻrtacha harorati bilan Himoloyning pastki qismidagi harorat oʻrtasida katta farq yoʻq. Biroq, Afgʻoniston iqlimining asosiy xususiyati uning cheklangan davrlardagi haddan tashqari harorat diapazonidir. Shimoldagi eng kichik kunlik diapazoni havo sovuq boʻlganda; eng kattasi issiq boʻlganda. Yilning yetti oyi uchun (maydan noyabrgacha) bu diapazon har kuni 17 °C (31 °F)dan oshadi.
Siston havzasi, Jalolobod va Turkistonda yozning issiqligi juda ham kuchli boʻladi. Qandahor viloyatida yozda simum shamoli sodir boʻladi. Issiq mavsum tufayli tez-tez chang boʻronlari va kuchli shamollar boʻlib turadi. Kobulda issiqlik vaqti-vaqti bilan Hindukushdan keladigan salqin shabada bilan pasayadi va kechalari odatda salqin boʻladi. Qandahorda qor kamdan-kam tekisliklarga yoki pastroq tepaliklarga yogʻadi va yoʻgʻgan qor tezda erib ketadi.
Hindistonda janubi-gʻarbiy musson bilan birga keladigan yozgi yomgʻirlar Himoloyning janubiy yonbagʻirlari boʻylab urilib, Kobul vodiysi boʻylab Lagʻmongacha boradi.
| {{{Joy_ot}}} iqlimi | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Koʻrsatkich | Yan | Fev | Mart | Apr | May | Iyun | Iyul | Avg | Sen | Okt | Noy | Dek | |
| {{{Joy_ot}}} iqlimi | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Koʻrsatkich | Yan | Fev | Mart | Apr | May | Iyun | Iyul | Avg | Sen | Okt | Noy | Dek | |
Togʻ tizmalari
Hindukush tog 'tizmasi balandligi 7,492 m (24,580 ft)ni tashkil qiladi. Afgʻonistonning eng baland choʻqqisi Noshoqda choʻqqisi hisoblandi. Hindukushdan janubi-gʻarbga choʻzilgan tizmalari ichida Baba togʻ tizmasining (Koh-i-Baba) eng baland Foladi choʻqqisi (Shoh Foladi) 5,142 m (16,870 ft)ni tashkil qiladi. Toʻra Bora hududini oʻz ichiga olgan Safed Koh tizmasi Kobulning janubi-sharqidagi chegara hududi hisoblanadi.
Hirot taxminan 240 m (787 ft) balandlikda joylashgan boʻlsa ham Qandahordan pastroq, yozgi iqlimi yillik iqlim bilan bir qatorda moʻtadilroq. Maydan sentyabrgacha shamol shimoli-gʻarbdan katta kuch bilan esadi va bu butun mamlakat boʻylab Qandahorgacha tarqaladi. Qish yumshoq; qor tushganda eriydi, hatto togʻlarda ham uzoq turmaydi. Shunga qaramay, Hirotdan unchalik uzoq boʻlmagan, 1750-yilda Rafir Qalʼada, Ahmadshohning Forsdan chekinayotgan qoʻshini bir kechada sovuqdan 18000 kishini yoʻqotgani aytiladi. Shimoliy Hirot tumanlarida eng sovuq oy (fevral) qaydlari oʻrtacha minimal koʻrsatkichni −8 °C (18 °F)ni koʻrsatadi va maksimal 3 °C (37 °F)ni tashkil qiladi . Hari daryosining sharqiy oqimlari, shu jumladan, tez oqimlari qishda qattiq muzlaydi va odamlar u erda yoʻlda sayohat qilishadi.
Daryolar, daryolar va koʻllar
Afgʻonistonda noyabr va mart oylari orasida qor yogʻadi, yozda esa asta-sekin koʻplab daryolar, soylar, kanallar, koʻllar, hovuzlar va buloqlarga eriydi, biroq mamlakatdagi chuchuk suvning katta qismi qoʻshni mamlakatlarga oqib ketadi[7].Afgʻoniston suvning uchdan ikki qismini qo‘shni Pokiston, Eron, Tojikiston, O‘zbekiston va Turkmanistonga yo‘qotadi [8].
Oʻsimliklar
Afgʻoniston togʻlarida oʻsimliklarning xarakterli tarqalishi eʼtiborga loyiqdir. Afgʻonistonda katta oʻrmon daraxtlari juda koʻp oʻsadi, ular orasida ignabargli daraxtlar eng koʻp tarqalgan, masalan, Cedrus deodara, Abies excelsa, Pinus longifolia, Pinus pinaster, Tosh qaragʻay .Bundan tashqari, yew, findiq, archa, yongʻoq, yovvoyi shaftoli va bodomlar ham mavjud. Ularning soyasida atirgul, asal, smorodina, krijovnik, doʻlana, rododendron va hashamatli oʻtlarning bir nechta navlari oʻsadi, ular orasida ranunculus oilasi avlodlar soni va soni boʻyicha muhim ahamiyatga ega. Bu erda limon va yovvoyi uzum ham uchraydi, lekin ular asosan shimoliy togʻlarda koʻproq uchraydi.
1,000 m (3,300 ft)gacha yovvoyi zaytun, tosh atirgul, yovvoyi boshoq, akatsiya va mimoza, zirk va zizif turlari mavjud.
Soʻnggi bir necha oʻn yilliklarda Afgʻonistondagi oʻrmonlarning 90 foizi vayron qilingan va yogʻochning katta qismi qoʻshni Pokistonga eksport qilingan. Natijada, Afgʻoniston yerlarining katta qismi tuproq eroziyasi va choʻllanishga duchor boʻlishi mumkin. Ijobiy tomoni shundaki, Karzay maʼmuriyati va xalqaro tashkilotlar tez-tez millionlab koʻchatlar ekib, bu muammoga qarshi turishga yordam bermoqda[9].Afg‘oniston 2018-yilda o‘rmon landshafti yaxlitligi indeksi o‘rtacha 8,85/10 ballga ega bo‘lib, 172 mamlakat ichida dunyo miqyosida 15-o‘rinni egalladi[10].
- Afgʻonistondagi ekologik muammolar
- Afgʻoniston viloyatlari