Afaziya
Afaziya (yunoncha — inkor qoʻshimchasi va phasis — fikr) — gapira olmaslik, soʻzlash qobiliyatining buzilishi. Afaziyaga bosh miya poʻstloq qavatidagi soʻzlash markazining oʻzgarishi sabab boʻladi. Motor (harakat) va sensor (sezish) xillari bor. Motor Afaziyada bemor gapirmoqchi boʻlganda soʻzlarni topa olmasa, sensor Afaziyada bemorga qaratilgan soʻzlar maʼnosini anglab yetmaydi, oʻz nutqini nazorat qila olmaydi. Afaziya bosh miyaning ogʻir kasalliklari, rivojlanuvchi falajlik va hokazoda uchraydi[1]. Afaziya anʼanaviy ravishda til nuqsonlari nuqtai nazaridan tavsiflangan boʻlsa-da, afaziya bilan ogʻrigan koʻplab odamlar diqqat, xotira, ijro etuvchi funksiyalar va oʻrganish kabi sohalarda umumiy tilga oid boʻlmagan kognitiv nuqsonlarni boshdan kechirishlari haqida koʻproq dalillar mavjud[2][3][4]. Baʼzi maʼlumotlarga koʻra, diqqat va ish xotirasi kabi kognitiv nuqsonlar afaziya bilan ogʻrigan odamlarda til buzilishining asosiy sababidir[5]. Boshqalar kognitiv nuqsonlar koʻpincha birgalikda yuzaga keladi, ammo afaziya boʻlmagan insultga uchragan bemorlarda kognitiv nuqsonlar bilan taqqoslanadi va shikastlanishdan keyin umumiy miya disfunktsiyasini aks ettiradi[6]. Kognitiv neyron tarmoqlar insultdan keyin tilni qayta tashkil etishni qoʻllab-quvvatlashi koʻrsatilgan boʻlsa-da[7], afaziyadagi til nuqsonlari asosida diqqat va boshqa kognitiv sohalardagi yetishmovchilik darajasi hozirgacha noaniq[8]. Lokalizatsiya yondashuvlari afaziyalarni ularning asosiy namoyon boʻlish xususiyatlariga va ularni keltirib chiqargan miya hududlariga koʻra tasniflashga qaratilgan[9][10]. XIX asr nevrologlari Pol Broka va Karl Vernikning dastlabki ishlari ushbu yondashuvlar afaziyaning ikkita asosiy kichik turini va yana bir nechta kichik turlarini aniqlaydi.
Sabablari
Afasiya ko'pincha insult tufayli sodir bo'ladi, unda o'ta shovqinli insultga duch kelgan bemorlarning taxminan to'rtdan biri afasiyani rivojlantiradi[11]. Biroq, tilni nazorat qiladigan miyaning har qanday qismida kasallik yoki shikastlanish afasiyaga sabab bo'lishi mumkin. Ularning ba'zilari miyaning tumorlari, traumatik miyaning shikastlanishi, epilepsiya va rivojlangan nevrologik kasalliklar bo'lishi mumkin[12]. Juda kam hollarda afasiya herpesviral enfefalittan ham kelib chiqishi mumkin[13]. Herpes simpleks virusi frontal va temporal loblarga, kortikal tarkiblarga va hipokampal to'qimalarga ta'sir qiladi, bu afasiyani qo'zg'atadi[14]. O'tkir kasalliklar, masalan, bosh jarohatlari yoki insultlarda afasiya tez rivojlanadi. Miyo tumor, infeksiya yoki demensiya tufayli paydo bo'lganda, u sekin rivojlanadi[15][16].
Afazi subtiplarining nerv substratlari
MRT ko'pincha afasiyaning kichik turini oldindan ko'rish yoki tasdiqlash uchun ishlatiladi. Tadqiqotchilar afasiyaning 3 ta kichik turini - nonfluent-variant primary progressive aphasia (nfPPA), logopenik-variant primary progressive aphasiyani (lvPPA) va semantik-variant Primary progressive afasiyani (svPPA) alzheimer kasalligi bilan solishtirdilar. Bu PPAning har bir kichik guruhida bemorlarning MRIs-ni tahlil qilish orqali amalga oshirildi[17]. Afasiyaning kichik turlarini solishtirish va shikastlarning ko'pligini aniqlash uchun tasvirlar turli ishtirokchilarning miyasi (agar tegishli bo'lsa) ning tasvirlarini o'zaro bog'lash va o'chirilgan yoki zararlangan joylarni MRIcron kabi uchinchi tomon dasturiy ta'minotini qo'llash orqali hosil qilinadi. Shuningdek, afasiyaning rivojlangan turi va afasiyaga chalingan odamning yoshi o'rtasidagi munosabatlarni o'rganish uchun MRTdan foydalanishgan. O'z vaqtida afasiyani o'tkazgan bemorlar o'rtacha afasiyasi bo'lmagan odamlardan katta bo'lganligi aniqlandi. Shuningdek, miyaning oldingi qismida o'tirgan shikastlarga ega bo'lgan bemorlar orasida ularning kutilmagan qismi oqilona afasiyaga ega bo'lib, oqilona afasiyaga ega bo'lmaganlarga qaraganda ancha yoshi katta bo'lganligi aniqlandi. Bu ta'sir miya orqa qismini o'rganishda aniqlanmagan[18].