Орски (Урски,[39] Яман-кала, баш. Яман-ҡала, каз. Жаманқала, 1735–1741 елларда Ырынбур) — Ырынбур өлкәсенең халык саны буенча һәм икътисади яктан икенче шәһәре. Орск кала округын төзи. 1782 — 1928 елларда Ырынбур губернасы составында административ берәмлек - Орски өязе административ үзәге.
| Орски |
| рус. Орск |
| Байрак[d] |
 |  |
| Нигезләнү датасы | 1735 |
|---|
 |
| Рәсми исем | Орск |
|---|
| Дәүләт |  Россия |
|---|
| Нәрсәнең башкаласы | Городской округ город Орск[d][1] |
|---|
| Административ-территориаль берәмлек | Городской округ город Орск[d][1] |
|---|
| Сәгать поясы | UTC+05:00 |
|---|
| Хөкүмәт башлыгы | Василий Николаевич Козупица[d] |
|---|
| Халык саны | 14 000 (1897)[2],
23 000 (1913)[3],
14 000 (1926)[2],
19 200 (1931)[3],
66 000 (1939)[2],
157 000 (1956)[4],
176 214 (1959)[5],
215 000 (1967)[3],
225 314 (1970)[6],
235 000 (1973)[3],
241 000 (1975)[7],
241 000 (1976)[8],
246 667 (1979)[9],
256 000 (1982)[10],
265 000 (1985)[11],
273 000 (1986)[8],
273 000 (1987)[12],
270 711 (1989)[13],
272 000 (1990)[14],
272 000 (1991)[8],
273 000 (1992)[8],
274 000 (1993)[8],
274 000 (1994)[8],
276 000 (1995)[11],
275 000 (1996)[11],
274 000 (1997)[15],
275 000 (1998)[11],
274 400 (1999)[16],
273 900 (2000)[17],
274 600 (2001)[11],
250 963 (2002)[18],
250 600 (2003)[19],
249 000 (2004)[20],
247 600 (2005)[21],
247 000 (2006)[22],
246 100 (2007)[23],
245 500 (2008)[24],
245 015 (2009)[25],
239 800 (2010)[26],
239 800 (2011)[27],
238 006 (2012)[28],
236 390 (2013)[29],
234 813 (2014)[30],
232 905 (2015)[31],
231 104 (2016)[32],
230 414 (2017)[33],
229 255 (2018)[34],
227 924 (2019)[35],
226 502 (2020)[36],
189 195 (2021)[37] |
|---|
| Диңгез дәрәҗәсе өстендә биеклек | 200 метр |
|---|
| Бүләкләр | |
|---|
| Мәйдан | 621,33 км² |
|---|
| Почта индексы | 462400 |
|---|
| Рәсми веб-сайт | orsk.orb.ru[38] |
|---|
| Җирле телефон коды | 3537 |
|---|
| Шәрәфле ватандашлар төркеме | [d] |
|---|
| Объектның күренешләре өчен төркем | [d] |
|---|
|
 Орски Викиҗыентыкта |
2022 елның 15 ноябреннән — «Хезмәт даны шәһәре»[40].
Тарихи белешмә
Кала Казакъ далалары уртасында 1735 елда корыла. Җаек елгасына Ыр елгасы койган җирдә ныгытма төзүне ирекле рәвештә Россия дәүләтенә кушылган казак ханы Әбелхәер илче Котлымөхәммәд Тәфкилевтән сорый. Кала башта исеме Ырынбур дип атала. Соңрак ул исем хәзерге Ырынбур шәһәренә күчә. Орский ныгытмасы казакъ халкы арасында Яманкала аты белән билгеле булды.
Орскидан Җаек буендагы ныгытмалар сызыгы төзелүе башлана. Биредән Урта Азия белән сәүдә иткән кәрваннар уза башлый. 1861 елны Орски ныгытмасы казак станицасына әйләндерелә, 1865 елда шәһәр һәм өяз үзәге статусы ала.
1930 елда Ильяс утары тирәсендә, каладан 3 чакрым читтә Южуралмаш төзелә башлый, аңа никел заводы, нефть кудыру заводы. Бу заводта “3нче Баку” – Эмба ятмасынының нефтен эшкәрткәннәр. Әле шәһәрнең бу өлешен Яңа шәһәр дип атыйлар.
Орски татарлары
Татарлар Орски каласын төзү эшен, ахырдан сак хезмәтен үтәүне башкарганнар. Орск каласы XIX гасыр азакларына мәдәниятле бер төбәккә йөз тота башлаган, анда тирә-юньдә танылган өч мәдрәсә эшләгән.
Орски шәһәрендә 18нче гасырда ук беренче биш мәчет агачтан төзелгән була, беренче таш мәчет 1900 елда барлыкка килә. Бу вакытта Орски халкының зур өлешен татарлар алып торган. 1897 елда җәмгысе 14016 кеше яшәсә, шулардан 3035 татарлар була, бар халыкның 21,8%ы.
Бүгенге көндә Орски шәһәрендә әлеге таш мәчет бердәнбер санала.
Орск — бертуган Рәмиевләр өчен приисклардагы хуҗалыкларны берләштереп торучы үзәк булып торды. Биредә аларының мануфактура-галантерея кибетләре була. Закир Рәмиев Төркиядән укудан кайткач, шунда берничә ел яши, Орски сәүдәгәре Борнаевның кызына өйләнә. 1918 елдан Ырынбурдан китеп яңадан шунда төпләнәләр.
1909 елда Орскида татарлар арасында театр хәрәкәте ачыла. 1909 елда һәвәскәр спектакльләр уйнала башлы, 1911 елда драмтүгәрәк эшли башлый. Спектакльләрне драматург Мирхәйдәр Фәйзи куя. Бу түгәрәктән Хәким Сәлимҗанов, Галия Нигъмәтуллина, Бәдәр Йосыпова һ.б. артистлар чыккан.
1918 елда Габдулла Дәүләтшин Орскига килеп төпләнгәч татар телендә «Ирек йолдызы» газетасын чыгара башлый. Атналык бу газетаның беренче битендә Хөкүмәт карарлары, икенче битендә сәяси темага багышланган чыгышлар урнаштырыла.30нчы еллар язмышы әлеге мәчетне дә урап үтми. Аллаһ йорты 1932 елда ябылып, бары тик 1990 елда гына төзекләндерелә. Ә 2008 елда әлеге мәчет дин әһелләре ярдәме белән Орски аэропортының икенче катында намаз уку өчен беренче бүлмә ачыла.[41]
Танылган шәхесләр
- Мирхәйдәр Фәйзи – Орсктан ерак түгел бер авылда туып, Орскида укый, соңыннан китапханәче булып эшли, драматурглык эшен башлап җибәрә
- Муса Җәлил 1925—1927 елларда ВЛКСМның Орск өяз комитетында хезмәт кыла
- Шакир Мөхәммәдъяров
- Заһит Хәбибуллин, композитор
- Ринат Хәмиев, 2012 елны РФ президентлыкка намзәтен куючы.
- Диана Рәхимова - Россия кино һәм театр артисты
- Солтанаев Җәүдәт Тәлгат улы (19 июль 1948) — галим-математик, югары мәктәп укытучысы. Физика-математика фәннәре докторы (1989), профессор (1990). Башкортстан Республикасының атказанган фән һәм техника эшлеклесе (1997).
Халык
2002 елда милли состав буенча руслар — 80,5 %, украиннар — 4,1 %, татарлар — 4 %, казакълар — 3,7 %, алманнар — 1,6 %, башкортлар — 1,6 %, мордвалар — 1,0 %, белоруслар — 0,5 %, чуашлар — 0,5 %, башкалар — 2,5 %.
Икътисад
«Орскнефтеоргсинтез», «Южуралникель» (Орск) акционерлар җәмгыятләре, Орск җиңел металл конструкцияләр заводы.
Искәрмәләр
↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Народная энциклопедия «Мой город». Орск↑ Народное хозяйство СССР в 1956 г. (Статистический сборник). Государственное статистическое издательство. Москва. 1956. 2013-10-26 тикшерелгән.↑ Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. Демоскоп Weekly. 2013-09-25 тикшерелгән.↑ Всесоюзная перепись населения 1970 года Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу.. Демоскоп Weekly. 2013-09-25 тикшерелгән.↑ Российский статистический ежегодник, 1998 год↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 8,5 Российский статистический ежегодник. 1994. 2016-05-18 тикшерелгән.↑ Всесоюзная перепись населения 1979 года Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу.. Демоскоп Weekly. 2013-09-25 тикшерелгән.↑ Народное хозяйство СССР 1922-1982 (Юбилейный статистический ежегодник)↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 Российский статистический ежегодник. Госкомстат, Москва, 2001. 2015-05-12 тикшерелгән.↑ Народное хозяйство СССР за 70 лет : [арх. 28 июнь 2016] : юбилейный статистический ежегодник / Государственный комитет СССР по статистике. — Москва : Финансы и статистика, 1987. — 766 с.↑ Всесоюзная перепись населения 1989 г. Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу.↑ Российский статистический ежегодник.2002 : Стат.сб. / Госкомстат России. – М. : Госкомстат России, 2002. – 690 с. – На рус. яз. – ISBN 5-89476-123-9 : 539.00.↑ Российский статистический ежегодник. 1997 год. 2016-05-22 тикшерелгән.↑ Российский статистический ежегодник. 1999 год. 2016-06-14 тикшерелгән.↑ Российский статистический ежегодник. 2000 год. 2016-06-13 тикшерелгән.↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более.↑ Города и районы Оренбургской области. Оренбург. Типография Оренбургстата. 2004. - 283 с.. 2015-05-03 тикшерелгән.↑ Российский статистический ежегодник. 2004 год. 2016-06-09 тикшерелгән.↑ Российский статистический ежегодник, 2005 год. 2016-05-09 тикшерелгән.↑ Российский статистический ежегодник, 2006 год. 2016-05-10 тикшерелгән.↑ Российский статистический ежегодник, 2007 год. 2016-05-11 тикшерелгән.↑ Российский статистический ежегодник, 2008 год. 2016-05-12 тикшерелгән.↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года. 2014-01-02 тикшерелгән.↑ Всероссийская перепись населения 2010 года. Численность и размещение населения Оренбургской области. әлеге чыганактан 2014-10-27 архивланды. 2014-06-05 тикшерелгән.↑ Города с численностью населения 100 тысяч человек и более на 1 января 2011 года. 2016-05-08 тикшерелгән.↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года. 2014-05-31 тикшерелгән.↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). 2013-11-16 тикшерелгән.↑ Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года. 2014-08-02 тикшерелгән.↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года. 2015-08-06 тикшерелгән.↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года (2018-10-05). әлеге чыганактан 2021-05-08 архивланды. 2021-05-15 тикшерелгән.↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (2017-07-31). әлеге чыганактан 2017-07-31 архивланды. 2017-07-31 тикшерелгән.↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года. әлеге чыганактан 2018-07-26 архивланды. 2018-07-25 тикшерелгән.↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года.↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года.↑ Таблица 5. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, городских округов, муниципальных районов, муниципальных округов, городских и сельских поселений, городских населенных пунктов, сельских населенных пунктов с населением 3000 человек и более (XLSX). 2022-09-01 тикшерелгән.↑ https://web.archive.org/web/20240210163600/http://www.orsk-adm.ru/↑ http://escriptorium.univer.kharkov.ua/bitstream/1237075002/1838/4/Tataro-Bashkirskaya___3.pdf, ↑ Указ о присвоении почётного звания Российской Федерации «Город трудовой доблести»↑ Азан тавышы өчен 500 сум штраф↑ Статистические таблицы о состоянии городов Российской империи, 1840↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97_uezd.php?reg=979↑ 44,0 44,1 44,2 44,3 http://www.mojgorod.ru/orenburg_obl/orsk/↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus59_reg2.php↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus70_reg2.php↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus79_reg2.php↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus89_reg2.php↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus02_reg2.php↑ архив күчермәсе, archived from the original on 2011-06-27, retrieved 2012-11-07 
Россия
Орски Викиҗыентыкта