Галимҗан Баруди

Галимҗан Мөхәммәтҗан улы Баруди (Галиев) 1857 елның 17 февралендә Казан өязенең Кече Кавал авылында сәүдәгәр Мөхәммәтҗан Галиев гаиләсендә туа. Өч елдан гаилә Казанга күчеп килә.

1862 елда Галимҗанны Казанда мәдрәсәгә укырга бирәләр. 1875 елда ул укуын дәвам итәргә Бохарага китә.

1882 елда Г.Баруди, Казанга кайткач, дүртенче мәхәллә мәчетенә икенче мулла итеп билгеләнә. Кыска гына вакыт эчендә ул танылып өлгерә. Тиздән мөселманнарның Диния идарәсе аны имам итеп билгели һәм ул мәдрәсә ачарга рөхсәт ала.

1882 елда Г.Баруди мәдрәсә ача, ул анда җәдитчә укыта, әтисенең хөрмәтенә мәдрәсәгә “Мөхәммәдия” исеме бирелә. Мәдрәсә Россиядә мөселманнарның иң зур һәм дәрәҗәле уку йортына әверелә.

1905 елга кадәр Г.Баруди үзен тулысынча педагогик эшчәнлеккә багышлый. Ул дәреслекләр яза һәм бастырып чыгара, Мөхәммәдия мәдрәсәсендә укыта, аның биналарын киңәйтү һәм төзекләндерү белән шөгыльләнә, уку-укыту программасын яңарта һәм камилләштерә. Бу елларда мәдрәсә безнең төбәктә җәдитчә белем бирүче иң эре үзәкләрнең берсенә әверел

1906 елда Казанда Г.Баруди мөхәррирлегендә «Әд-дин вәл-әдәб» («Дин вә әхлак») журналы чыга башлый. 1908 елда журналны чыгару хакимият тарафыннан тыела. Шул ук елда Г.Барудины панисламизмда гаепләп ике елга Вологда губернасына сөргенгә җибәрәләр. Сөргеннән кайткач, ул журналны чыгаруны 1917 елга кадәр дәвам итә.

Г.Баруди Россия мөселманнарының сәяси тормышында да актив катнаша. Ул 1906 елның гыйнвар һәм август айларында узган Россия мөселманнарының 2нче һәм 3нче съездлары эшендә катнаша. “Иттифак әл-мөслимин” мөселман фиркасе Үзәк комитетының әгъзасы итеп сайлана.

1917 елның 1-2 маенда Мәскәүдә I Бөтенроссия мөселман корылтае уза. Күпчелек тавыш белән Россия мөселманнарының Үзәк диния нәзарәте мөфтие итеп Галимҗан Баруди сайлана.

Г.Баруди 1921 елның 6 декабрендә Мәскәүдә 1921-1922 еллар ачлыгыннан интегүчеләргә ярдәм комитеты утырышына барган җиреннән вафат була^[2].

• Беренче хатыны: Маһруй^[3] Үтәмешева
• Соңгы хатыны: Гайшә^[4] Шакулова, Сара Шакулова нәселеннән^[5].

• 2005 елда Казан администрациясе башлыгы карары^[6] белән Казанның Киров районындагы («Тасма» микрорайоны) Байкал арты (рус. улица Забайкальская) урамы атамасы Галимҗан Баруди урамы итеп үзгәртелә.
• 2017 елда олуг татар дин әһеле Галимҗан Барудиның 160 еллык юбилее уңаеннан «Хозур» нәшрият йорты Татарстан мөселманнары Диния нәзарәте белән берлектә галимнең 22 репринт басмасын нәшер итте^[7].

• Казан мөселман хәйрия җәмгыяте
• Әрбәгыйн-и хәдис

1. Татарский энциклопедический словарь. Казань: Институт татарской энциклопедии АН РТ, 1999. ISBN 0-9530650-3-0

1. Ләйлә Хисаметдинова. Г. Баруди: Жизнь и общественно-политическая деятельность. К.: «Хозур».
2. Йосыф Акчура. Дамелла Галимҗан Баруди. К.: «Хозур».
3. Гайнетдинов А.М. Баруди белән бәйле эпиграфик истәлекләр // Гасырлар авазы. - 2019. - № 2. - Б. 26-32.

• Казанда Галимҗан Баруди һәм аның иҗади мирасына багышланган чара уздырыла 2018 елның 1 июль көнендә архивланган.
• Галимҗан Баруди