Айна Солтанова
Солтанова Айна Мәхмүт кызы; әзери. Ayna Mahmud qızı Sultanova; тумыштан Мусабекова, [1]; 1895, Пиребедиль — 1938) — Азәрбайҗан ССР ы һәм Кавказ аръягындагы Социалистик Федератив Совет Республикасының дәүләт һәм фирка эшмәкәре; Азәрбайҗан революционер - хатын-кызларның берсе[2].
| әзери. Ayna Mahmud qızı Sultanova | |
 | |
| Җенес | хатын-кыз |
|---|---|
| Ватандашлык | .svg){kind=small} СССР |
| Туу датасы | 1895 |
| Туу урыны | Пирәбәдил, Кубинский уезд[d], Бакы гөбернәсе, Россия империясе |
| Үлем датасы | 3 июль 1938 |
| Үлем урыны | Бакы, Азәрбайҗан Совет Социалистик Республикасы, СССР |
| Үлем төре | үтерелү[d] |
| Ире яки хатыны | Гамид Гасан оглы Султанов[d] |
| Һөнәр төре | сәясәтче |
| Сәяси фирка әгъзасы | Советлар Берлеге коммунистик фиркасе |
| Әгъзалык | Клуб Али Байрамова[d] |
| Бүләкләр |  |
 Айна Солтанова Викиҗыентыкта | |
Азәрбайҗан тарихында башлангыч хатын-кыз-халык комиссары (нарком) була[1]. Мәгариф һәм юстиция халык комиссариатын җитәкли[1]. Азәрбайҗан ССР ы Үзәк башкарма комитеты президиумы (АзЦИК) һәм Кавказ аръягындагы Социалистик Федератив Совет Республикасының Үзәк башкарма комитеты әгъзасы була, Бакы совет депутаты[1], шулай ук Азәрбайҗан ССРы Югары Суды рәисе.
«Шарк гадыны» («Женщина Востока») хатын-кыз журналының беренче мөхәррире була[3]. Азәрбайҗан һәм Кавказ аръягындагы фирка оешмаларының төрле фирка вазифаларында эшли. Үзәк Комитет әгъзасы, ЦКК Президиумы һәм Азәрбайҗан коммунислар партиясенең Бакы комитеты, шулай ук Кавказ аръягындагы ВКП(Б) чит комитеты әгъзасы була. Газанфар Мусабеков сеңлесе һәм Гамил Солтановның хатыны.
Биографиясе
Аена Мусабекова 1895 елда таулы кечкенә Пирәбәдил (Куба өязе Бакы губернасы) авылында, Мәхмүт һәм Диба гаиләсендә туган[1]. Апасы Яхши белән аны атасы Бакы каласына укырга җибәрә[1] һәм олы агасы Газанфар була, ул соңрак Азәрбайҗан ССР ы һәм ЗСФСР хөкүмәте башлыгы булып китә.
1912 елда Айна Мусабекова Бакы шәһәрендә Изге Нина хатын-кыз гимназиясен (хәзер бинада 134-се мәктәп урнашкан) тәмамлый. [4] 1917-1918 елларда большевистик белән тыгыз хезмәттәшлек итә[5]. 1918 елның июленнән[6] — КПСС әгъзасы[3]. Мәскәү, Әстерхан, Бакыда (1918-1920) революцион эшчәнлек алып бара.
1919 елның августында Мәскәүгә Я. Свердлов исемендәге Коммунистик университетка укырга җибәрелә. Моның белән бер вакытта 1919—1920 елларда Мәскәүдә РСФСР-ның чит Халык комиссариаты янында Якын Көнчыгыш бүлегендә катиб булып эшли. Совет Азәрбайжанда ун ел буенча Азәрбайҗан коммунислар партиясенең Үзәк Комитеты аппаратында эшли — башта хатын-кыз бүлегендә инструктор-оештыручы, 1924 елдан 1930 елга кадәр — эшче һәм крестьян хатын-кызлар бүлеге мөдире була[7].
1932 елда Мәскәүдә Кызыл профессура институтының фәлсәфә факультетына укырга керә, ләкин Бакыда Марксизм-ленинизм институты оештыру белән, Бакы каласына күчерелә һәм аның фәлсәфә факультетында укуын дәвам итә[1].
1930-1937 елларда ВКП(б)-ның Кавказ аръягындагы округы комитетының хатын-кызлар бүлеген җитәкли.
Мәскәү шәһәрендә Кызыл профессура институтында укыганнан соң халык мәгарифе комиссары, соңрак — юстиция халык комиссары итеп тәгаенләнә[5]
Җәза
1937 елның июлендә Айна Солтанова Мәскәүгә партияга кайту нияте белән китә, әммә шунда ук кулга алына. Айна Солтанова ССРБ га каршы юнәлтелгән контрреволюцион эш белән шөгелләнүдә, контрреволюцион сөйләшүләрдә катнашуда гаепләнә. Ул Бутырка төрмәсенә ябыла, ә 1 ноябрдә башка тоткыннардан тулы изоляциядә Бакыга махсус конвой белән китерелә.
Айна Солтанованың эше тикшерү вакытында шаһитлар һәм мәгълүмат бирүләр белән проблемалар еш килеп чыга. Бер шаһит та соңыннан үз күрсәтмәләрен үзгәртми, шуның өчен Айна Солтанованы изоляцияда һәм соңыннан тикшерү эшләре алып бару өчен төпле сәбәпләр булмый.
ССРБ Югары Суды хәрби коллегиясенең Матусевич рәислегендә күчмә сессиясе 45 минутлык хөкем утырышы барышында югары җәзага — үтерүгә хөкем итә[8].
1938 елның 3 июлендә хөкем карары үтәлә. Айна Солтанов агасы Газанфар Мусабеков һәм ире Гамил Солтанов белән «халык дошманы» кебек бергә атып үтерелә[9]. 1956 елда С. И. Атакишиев тарафыннан каралама кебек реабилитацияләнә[10].
Бүләкләре
Хәтер
Азәрбайҗанның Бакы шәһәрендә һәм башка шәһәрләрдә урамнар аның исемен йөртә[12].
Бакыла Айна һәм Гамил Солтановлар яшәгән Иран илчелегенең бинаһы стенасында мемориаль тактаташ.
Искәрмәләр
Әдәбият
- Султанова А. Айна Султанова (К 80-летию со дня рождения). — Баку: Азербайджанское гос. изд-во, 1976. — С. 6—7.