Sovyetler Birliği liderleri listesi

Sovyetler Birliği'nin yaklaşık yetmiş yıllık tarihinin hiçbir döneminde ülkenin resmî bir lideri olmadı ve devlet başkanı de facto olarak yöneticilik yaptı, çünkü ülkedeki siyasi sistemi oluşturan iktidar tüm sovyetler arasında paylaştırılmıştı. Buna karşın her dönem pratikte üst düzey liderler bulunmaktaydı ve bu liderlerin genellikle Halk Komiserleri Konseyi Başkanlığı ya da Sovyetler Birliği Komünist Partisi Genel Sekreterliği makamları vasıtasıyla sorumlukları ve yetkileri bulunurdu. Devletin kuruluşunda Sovyetler Birliği Komünist Partisi (SBKP) öncü parti ilkesine uygun olarak devletin ana yönetim organı olarak konumlandı ve bu durum Sovyet Anayasası 6. maddesi ile anayasal olarak koruma altına alındı. Böylelikle SBKP toplumunda öncü rolü oynayan parti olarak tek parti yönetimi ile devlet yönetiminde söz sahibi oldu.^[1]

21 Mart 1922'de imzalanan Sovyetler Birliği Kuruluş Antlaşması sonrası kurulan ülkenin ilk lideri 30 Aralık 1922'de Sovyetler Birliği Sovyetleri Kongresi tarafından Halk Komiserleri Konseyi başkanı (başbakan) seçilen Vladimir Lenin'dir.^[2] Ancak 1918 yılında silahlı saldırıya uğramasından dolayı sağlığı gitgide kötüye gitti ve 21 Ocak 1924 tarihinde hayatını kaybetti.^[3] Ardından geçen sürede Josef Stalin parti içerisinde daha yetkili bir konuma yükseldi.^[4] Birçok kaynak 1920'li yıllarda Stalin'in Sovyetler Birliği Komünist Partisi Merkez Komitesi'ndeki etkinliğinin artmasının ve parti içerisindeki yükselişinin sonra Merkez Komitesi Genel Sekreterliği görevinin, gerek SBKP gerekse Sovyetler Birliği hükûmeti üzerinde söz sahibi olmasından dolayı pratik olarak "Sovyetler Birliği lideri" ile eş anlamlı hale geldiğini belirtir.^[5] Bu dönemde Komünist Parti Politbürosu ülkenin yönetim organı olarak işlev gördü ve üyeleri fiilen lider pozisyonda idiler. Bu dönemde Politbüro'nun asıl üyeleri Stalin, Lev Troçki, Lev Kamenev ve Nikolay Krestinski, yedek üyeleri ise Grigori Zinoviyev, Nikolay Buharin ve Mihail Kalinin idi.^{[6][not 1][not 2]}

Politbüro'nun lideri olarak Stalin, parti içerisinde çoğunluk olan taraftarlarıyla birlikte Büyük Temizlik olarak adlandırılan siyasi baskı dönemi başlattı ve muhalefet susturuldu. Bu dönem sonrası Stalin'in partideki yetkili konumu pekiştirildi.^[9] Bu dönem kimi kaynaklarca Stalin kişi kültü olarak anıldı.^[10] Haziran 1941'de Nazi Almanyası'nın Barbarossa Harekâtı kapsamında Sovyetler Birliği'ni işgal girişimini başlatması üzerine Devlet Savunma Komitesi kuruldu ve Stalin başkan olarak seçildi. Bu komite Büyük Vatanseverlik Savaşı boyunca devleti fiili olarak yönetti. Stalin'in Mart 1953'te yaşamını yitirmesinin ardından Merkez Komitesi Georgi Malenkov'u "Birinci Sekreter" olarak seçti, ancak Malenkov'a karşı Nikita Kruşçev tarafından muhalefet süreci başlatıldı.^[11] Kruşçev, Eylül 1953'te Birinci Sekreter olarak Merkez Komitesi'nin lideri olarak seçildi. Bu makam 1990 yılına kadar ülkede en üst düzey yöneticilik konumuydu.^[12][13]

1956'daki SBKP 20. Kongresi'nde Kruşçev, Stalin'i ve politikalarını açıkça kınadı ve destalinizasyon adı verilen Stalin dönemindeki liderlik anlayışlarının mahkûm edildiği süreç başladı. Dönemin parti kadroları bu süreci yıkıcı ve istikrarsızlaştırıcı ve Marksizm-Leninizm'in temel ilkelerden saptırma olarak algıladı ve Kruşçev gerek partide gerek ülkede çok sayıda düşman kazandı. Bunun sonucu olarak Anti-Parti Grubu ismiyle anılan eski üst düzey Sovyet liderlerinden oluşan grup 1957'de Kruşçev'i görevden almayı denedi, ancak başarısız oldu.^[14] Bu gelişmelerin ardından Kruşçev, Politbüro ile tartışmadan veya onay almadan siyasal kararlar alma yoluyla liderlik görevini sürdürdü.^[8] Küba füze krizi sonrası kendisine yönelik eleştirilerin artmasıyla birlikte 1964 yılında SBKP Birinci Sekreterliği görevini bıraktığını açıkladı. Yakın çalışma arkadaşı Leonid Brejnev aynı gün yapılan oylamada Birinci Sekreter olarak seçildi; Aleksey Kosıgin yeni Bakanlar Konseyi Başkanı oldu ve Anastas Mikoyan Yüksek Sovyet Prezidyumu Başkanı sıfatıyla görevini sürdürdü. 1965'te, Politbüro'nun kararıyla, Mikoyan emekli olmak zorunda bırakıldı; Nikolay Podgorni, Yüksek Sovyet Prezidyumu Başkanlığı görevini devraldı.^[15]

1964-1977 yılları arasında ülke Leonid Brejnev, Aleksey Kosıgin ve Nikolay Podgornıy'ın kolektif liderlik olarak oluşturduğu troyka adı verilen triumvirlik sistemiyle yönetildi.^[16] Birinci dünya ülkelerinde görülmeyen bu durum söz konusu ülkelerle ilişkilerde temsiliyet açısından zaman zaman karmaşalara yol açtı.^{[17][not 3]} Sonraki yıllarda Gorbaçov tarafından Durgunluk Dönemi olarak anılacak olan 1964-1982 yılları arasındaki dönem, ülkede diğer dönemlere göre düşük sosyo-ekonomik verimliliğin baş gösterdiği ve ülke yöneticilerinde gerontokrasinin belirgin halde olduğu bir dönem oldu.^[18] 1982'de Yuri Andropov SBKP Merkez Komitesi Genel Sekreterliği görevine seçildi ancak 1983 yılında büyüyen sağlık sorunları nedeniyle görevini yapamaz hale geldi ve Politbüro toplantılarına başkanlık etmesi gereken toplantılara nadiren katılabildi. Bu süreçte Nikolay Tihonov onun yerine toplantılara başkanlık yaptı.^[19] Andropov yalnızca 15 ay görevde kalabildi ve 1984 yılındaki ölümünün ardından Konstantin Çernenko Genel Sekreterlik görevine seçildi. Çernenko, 10 Mart 1985'teki ölümüne dek 13 ay bu görevi sürdürdü.^[20]

Anayasada Genel Sekreterlik görevine açıkça bir atıf bulunmaması nedeniyle, bir Sovyet liderinin ölümünden veya görevden çekilmesinin ardından, bu makamın halefi olarak kişi SBKP Politbürosu, Merkez Komite veya başka bir hükûmet ya da parti aygıtının desteğine ihtiyaç duymaktaydı. Ülkenin son anayasası olan 1977 Sovyet Anayasası itibarıyla Sovyetler Birliği Bakanlar Konseyi Başkanı aynı zamanda hükûmet başkanı^[21], Yüksek Sovyet Prezidyumu Başkanı ise aynı zamanda devlet başkanı idi.^[22] Bakanlar Konseyi Başkanı'nın görevleri birinci dünya ülkelerindeki başbakanla^[21], Yüksek Sovyet Prezidyumu Başkanı'nın görevleri ise bu ülkelerdeki cumhurbaşkanı ile eşdeğerdi.^[22]

Mihail Gorbaçov, 11 Mart 1985 tarihinde Politbüro tarafından Genel Sekreterlik görevine seçildi.^[23] Seçildiği dönem 54 yaşında olan Gorbaçov, Kruşçev döneminden sonra seçilen liderlere göre oldukça genç idi. Gorbaçov Mayıs 1985'te ekonomik gelişmenin yavaşladığını, ülkenin durgunluk dönemine girdiğini ve yetersiz yaşam standartlarının hüküm sürdüğünü açıkça ifade etti ve bunu yapan için ilk Sovyet lider oldu. Gorbaçov, daha önceki liderlerin yapmadığı politikalara girişti; bu politikalar perestroyka (Türkçe: Yeniden yapılandırma) ve glasnost (Türkçe: Şeffaflık) olarak anıldı.^[24] 1986-88 arasında Sovyetler Birliği ekonomisinin temelini oluşturan merkezî planlamayı kaldırdı ve devlet teşebbüslerinin kendi üretimlerini belirlemesine izin verdi. Daha önce özel sektöre izin verilmeyen işletmelerde özel yatırımlar sağladı ve yabancı yatırıma izin verdi. 1988 ve 1989'da o döneme kadar Marksizm-Leninizm'i ve komünizmin tanımlayan temel politikalardan uzaklaşıldı.^[25]

Mart 1990 tarihinde Sovyetler Birliği Devlet Başkanı makamı Genel Sekreterlik makamının yeniden şekillendirilmesiyle en yüksek Sovyet politik makam oluşturuldu.^[26] Başkanlığın kurulması döneminde eş zamanlı olarak Halk Vekilleri Kongresi temsilcileri anayasanın 6. maddesinin değiştirilmesine karar verdi. Bu karar partinin devlet ve Sovyet halkı üzerindeki egemenliğini diğer dönemlere göre daha zayıf bir hale getirdi.^[27] Yeni tasarıya göre ölüm, istifa ya da görevdeki bir başkanın görevden alınması durumlarında başkanın görevini başkan yardımcısı üstlenecekti, fakat bunun gerçekleşmesinden önce başkan yardımcısı Gennadi Yanayev'in önderliğindeki 1991 darbe girişiminden sonra başkan yardımcısının yerini Sovyetler Birliği Devlet Konseyi'nin seçilmiş bir üyesi aldı.^[28] Ardından Sovyetler Birliği dağıldı.^[29]