Kumul Hanlığı
Kumul Hanlığı (Uygurca: قۇمۇل خانلىقى; Çince: 哈密汗國), 17. ve 20. yüzyıllar arasında var olan bir Türk hanlığıydı. Hanlık, günümüz Kumul ilini kapsamakta olup Çing Hanedanı ve daha sonra Çin Cumhuriyeti'nin haraçgüzar devletiydi.
Kumul Hanlığı قۇمۇل خانلىقى | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1696-1930 | |||||||||
 Bayrak | |||||||||
 Kumul Hanlığı'nın konumu | |||||||||
| Yaygın diller | Uygurca, Çince | ||||||||
| Resmî din | Sünni İslam | ||||||||
| Hükûmet | Monarşi | ||||||||
| Han | |||||||||
| |||||||||
| Tarihçe | |||||||||
| |||||||||
| |||||||||
Tarihçe
Kuruluş
Ming Hanedanı, Ming-Turfan ihtilafında Mansur Han tarafından fethedildikten sonra 1513'te Kara Del'e son veren Turfan Hanlığı ile bir haraç ilişkisi kurdu. Hanlık, Ming'e haraç ödedi. Sultan Said Baba Han yönetimindeki Turfan Hanlığı, Çing Hanedanı'na karşı 1646 Milayin İsyanı sırasında Çinli Müslüman Ming yanlılarını destekledi.
Kumul Prensi Turumtay'ın Çing kuvvetleri tarafından öldürüldüğü Ming sadıklarının yenilgisinden sonra 1647'de başlayan Kumul, Çing'e teslim oldu ve haraç gönderdi. Qing egemenliğine girdi ve Qing İmparatorluğunun bir parçası olarak hanlık olarak kaldı. "Yasak Tarkan" unvanı, Kumul hükümdarı Abdullah Bey'e, Cungar-Çing Savaşı sırasında Çing'e vasal olarak teslim olduktan sonra 1696'da verildi.[1]
Yönetilmesi
Hanlık, Çing için Cungarlara karşı savaşmıştı. Kumul Hanlığı, Dungan İsyanı'ndan sonra 1884 yılında Sincan eyalet olarak ilan edildiğinde, vasal bir hanlık olarak devam etti.[2] Hanlara ayrıca imparatorluk tarafından Qinwang (親王 qīn wáng) unvanı verildi ve ayrıca Kumul'da görevlendirilen Çinli bir yetkili tarafından izin verilmesi gereken yürütmenin yönetilmesi dışında muazzam bir yetkiye izin verildi.[3] Hanlar resmi olarak imparatorunun vasallarıydı ve her altı yılda bir 40 günlük bir süre boyunca imparatora hizmet etmek için Pekin'i ziyaret etmeleri gerekiyordu.[4] Hanlık aynı zamanda Kumul Beyliği olarak da biliniyordu ve Çinliler tarafından Hami adı verildi.[5] Hanlar, Çin yönetimine ve otoritelerine dosttu.[6]
Kumul hanları, Çağatay hanlarının doğrudan torunlarıydı.
Han Muhammed Şah ve oğlu ve halefi Han Maksut Şah, halka ağır vergiler koydu ve zorla çalıştırıldı, bu da 1907 ve 1912'de iktidarına karşı iki isyanla sonuçlandı.
Hana, sarayında bir başbakan yardım etmekteydi. Son han, Maksut Şah, başbakanı olarak Yulbars Han'ı görevlendirdi.[7]
Lağvedilmesi
1912'de, Çing Hanedanı Xinhai Devrimi ile devrildi ve yeni kurulan Çin Cumhuriyeti hükûmeti yerine Yang Zengxin'i derhal Sincan'ın yeni valisi olarak atadı. Yang Zengxin bir monarşist olup hanlığa müsamaha gösterdi ve Maksud Şah'a karşı dostça davrandı.[8]
1920'lerde Japon gizli ajanları Kumul bölgesini keşfetmeye başladı.
Yang Zengxin 1928'de suikast sonucu öldürüldükten sonra yerini dönemine istikrarsızlık, yolsuzluk ve etnik hoşgörüsüzlükle bilinen Jin Shuren aldı.
Hanlık, etnik köken ve dinlerinden birinin hüküm sürdüğü bir hükûmeti temsil ettiğinden, Uygurların isyan etmesini engelleyen hanlık olgusuydu. Maksud Şah'ın 1930 yılında ölümünün ardından vali Jin Shuren, Hanlığı üç eyalet idari bölgesi olan Kumul, Yihe ve Aratürk ile değiştirdi ve varisi Nasır'ın tahta geçmesine izin verilmedi.[9] Ardından meydana gelen olaylar, Maksud'un saray görevlisi olarak görev yapan Yulbars Han'ın yardımıyla[10] Kumul İsyanı'nı başlattı.[8]
Kumul hanları listesi
Kumul hanlarının listesi şu şekildedir:[11]
| № | Adı | Hüküm süresi | Notlar |
|---|---|---|---|
| 1 | Abdullah Bey 額貝都拉 é-bèi-dōu-lā | 1697－1709 | Kangxi'nin saltanatının 36. yılında, birinci derece "Yasak Tarkan" unvanı verildi. Kangxi'nin saltanatının 48. yılında öldü. |
| 2 | Gafur Bey 郭帕 guō-pà | 1709－1711 | Abdullah Bey'in büyük oğlu. Kangxi'nin saltanatının 48. yılında, birinci derece "Yasak Tarkan" unvanı verildi. Kangxi'nin saltanatının 50. yılında öldü. |
| 3 | Emin 額敏 É-mǐn | 1711－1740 | Gafur Bey'in büyük oğlu. Kanxi'nin saltanatının 50. yılında birinci derece "Yasak Tarkan" unvanı verildi. Yongzheng'in saltanatının beşinci yılında Zhenguo Gong'a (鎮國公; Devleti Koruyan Dük) terfi etti. Yongzheng'in saltanatının yedinci yılında Gushan Beizi'ye (固山貝子) (Sancak Prensi) terfi etti. Qianlong'un saltanatının beşinci yılında öldü. |
| 4 | Yusuf 玉素甫 Yù-sù-fǔ veya 玉素卜yù sù bǔ | 1740－1767 | Emin'in büyük oğlu. Qianlong'nun saltanatının beşinci yılında Yasak Zhenguo Gong ünvanını aldı. Qianlong'un saltanatının 10. yılında Gushan Beizi'ye terfi etti. Qianlong'un saltanatının 23. yılında Beile pinji (貝勒 品級) unvanı aldı. Qianlong'un saltanatının 24. yılında Duoluo Beile (多羅貝勒), Junwanq Pinji (郡王 品級) unvanları aldı. Qianlong'un saltanatının 31. yılında öldü. |
| 5 | İshak 伊薩克 yī-sà-kè | 1767－1780 | Yusuf'un ikinci oğlu. Qianlong'un saltanatının 32. yılında Junwanq Pinji Yasak Duoluo Beil unvanı aldı. Qianlong'un saltanatının 45. yılında öldü. |
| 6 | 額爾德錫爾 é-Ěr-dé-xī-ěr | 1780－1813 | İshak'ın büyük oğlu. Qianlong'un saltanatının 45. yılında Junwanq Pinji Yasak Duoluo Beil unvanı aldı. Qianlong'un saltanatının 48. yılında imparatorun emri ile daimi varislik verildi (tüm varisleri doğrudan unvanını miras alacaktı). Jiaqing'in saltanatının 18. yılında öldü. |
| 7 | Beşir 博錫爾 bó-xī-ěr | 1813－1867 | é-Ěr-dé-xī-ěr'in oğlu. Jiaqing'in saltanatının 18. yılında babasının unvanlarını miras aldı. Daoguang'ın saltanatının 12. yılında Duoluo Junwanq (多羅郡王) unvanı aldı. Xianfeng'in saltanatının üçüncü yılında Qinwang (親王) rütbesi verildi. Tongzhi'nin saltanatının beşinci yılında Dungan İsyanı başladı, ancak imparatora sadık kaldı. Tongzhi'nin saltanatının altıncı yılında, ölümündən sonra Hezhuo Qinwang (和碩親王) unvanı verildi. |
| 8 | Muhammed Şah 賣哈莫特 mài-hǎ-mò-tè | 1867－1882 | Beşir'in oğlu. Tongzhi'nin saltanatının altıncı yılında Yasak Hesuo Qinwanq unvanını miras aldı. Guangxu'nun saltanatının yedinci yılında öldü ve unvanını alacak varisi kalmamıştı. |
| 9 | Maksut Şah 沙木胡索特 shā-mù-hú-suǒ-tè | 1882－1930 | Muhammed Şah'ın kardaşı oğlu. Guangxu'nun saltanatının sekizinci yılında saltanatı miras aldı. Çin Cumhuriyeti'nin dördüncü yılında Qinwang olarak maaşı iki kat artırıldı. Cumhuriyetin 19. yılında hastalıktan öldü. |
| 10 | Nasır 聶滋爾 niè-zī-ěr | 1930－1934 | Şah Maksut'un ikinci oğlu. Çin Cumhuriyeti'nin 19. yılında unvanları miras aldı. Cumhuriyetin 23. yılında öldü. |
| 11 | Beşir 伯錫爾 bó-xī-ěr | 1934－1949 | Nasır'ın büyük oğlu. Cumhuriyetin 23. yılında saltanatı miras aldı. Ancak Kumul İsyanı'na katıldığı gerekçesiyle tutuklandı ve hapishaneye gönderildi. 1951 yılında hapiste öldü. |