Akşamsefası
Akşamsefası (Mirabilis jalapa), akşamsefasıgiller (Nyctaginaceae) familyasından çok yıllık bir süs bitkisi türü.
| Akşamsefası | ||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||||
| Biyolojik sınıflandırma | ||||||||||||||||
| ||||||||||||||||
Mirabilis jalapa L. |
Amerika'nın tropik bölgelerinden dünyanın birçok yerine dağılmış olan akşamsefası çabuk gelişen ve 1 m'ye kadar boylanabilen bir bitkidir. Kısa saplı oval yaprakları, eklem yerleri şişkince bir gövdesi, beyaz, sarı, pembe, mor ve kırmızı çiçekleri vardır.
Bazen çizgili ve benekli de olabilen çiçekleri akşamüstü açıp, sabahları kapandığı için bitkiye akşamsefası denmiştir. Kalıtım deneylerinde kullanılan köklerinin müshil ve solucan düşürücü etkisi vardır. Ayrıca Aztekler tarafından tıbbi ve süs amaçlı olarak yetiştirilirdi.
Çiçekler genellikle öğleden sonra veya alacakaranlıkta (yani saat akşam 4 ile sabah 8 arasında) açar ve ismini bu özelliğinden alır. Çiçekler daha sonra gece boyunca güçlü, tatlı bir koku yayar, ardından sabaha kapanır. Ertesi gün yeni çiçekler açar. Avrupa'ya geliş tarihi 1525'tir. Bugün birçok tropik bölgede yaygındır.
Etimolojisi
1753'te Carl Von Linne tarafından verilen Mirabilis jalapa (Akşamsefası) adı, çiçeklerinin dikkat çekici renklerine atıfta bulunarak "takdire şayan" anlamına gelen bilimsel Latince Mirabilis'ten ve Guatemala'daki Jalapa'daki kökenine atıfta bulunacak özel jalapa adından oluşur. Ancak jalapa sıfatı, yumrulu jalap yumrularından alınan jalap adlı eski bir müshil ilacının geldiği Meksika'daki Xalapa (Jalapa) şehrine de atıfta bulunabilir.[1]
Tanımı
Boyları çoğunlukla 1 metre, nadiren 2 metreye kadar ulaşan çok yıllık, otsu, gür bir bitkidir. Özellikle ılıman bölgede yıllık olarak da yetiştirilebilir. Tek tohumlu meyveler küresel, buruşuk ve olgunlaştıklarında siyah olup, yeşilimsi sarı renktedir. Gövdeler kalın, dolu, dörtgendir ve birçok dallanma ve düğümlerde köklenme vardır.
Akşamsefası'nın ilginç bir yönü, aynı bitki üzerinde farklı renklerde çiçeklerin aynı anda yetişmesidir. Ek olarak, tek bir çiçekte farklı renkler bulunabilir. Çiçek desenleri sektörler (çiçeklerin bütün bölümleri), pullar (değişen uzunluktaki şeritler) ve benekler olarak adlandırılır. Tek bir çiçek düz sarı, kırmızı, macenta, pembe veya beyaz olabilir veya sektörler, pullar ve beneklerin bir kombinasyonuna sahip olabilir.[2][3][4][5][6] Ayrıca aynı bitkinin farklı çiçeklerinde farklı çiçek ve desen kombinasyonları meydana gelebilir.[7]
Genellikle çiçekler sarı, pembe ve beyazdır, ancak aynı tek Akşamsefası bitkisinde büyüyen çiçeklerin farklı kombinasyonları bulunabilir. Bir başka ilginç nokta da renk değiştiren bir olgudur. Örneğin, sarı çeşitte, bitki olgunlaştıkça, yavaş yavaş koyu pembe renge dönüşen çiçekler gösterebilir. Benzer şekilde, beyaz çiçekler açık mora dönüşebilir. Görünüşlerine rağmen, çiçekler taç yapraklardan oluşmaz - daha çok kaliksin pigmentli bir modifikasyonudur. Benzer şekilde, 'kaliks' bir parantez içerir. Çiçekler huni şeklinde ve beş köşelidir, fincanları yoktur (brakteal yapraklarla değiştirilir) ancak taçtan yapılmıştır.[8]
Çiçek salkımları üç ila yedi açılmamış çiçek içerir. "Akşamsefası" adını alan kokulu çiçekler, öğleden sonra veya akşamın erken saatlerinde ve ayrıca bulutlu havalarda açar ve tütün çiçeğini andıran bir koku verir ve güveleri tozlaşma için çeker. Antez 16 ila 20 saat sürer ve bu nedenle günün görünür bir parçası olarak kalır. Çiçekler, sfenks güveleri veya şahin güveleri gibi Sphingidae familyasının uzun dilli güveleri ve kokunun çektiği diğer gece tozlayıcıları tarafından tozlaştırılır.[9]
Yetiştirilmesi
Bitkinin güneş alması gerekir. Genellikle güneşte yapraklar kurur, daha sonra akşamları sıcaklıklar düşmeye ve güneş batmaya başladığında kuvvetli bir şekilde geri döner. İlk donlarla birlikte hava kısmı bozulduğu ve ölebildiği için soğuğa dayanamaz, ancak ilkbaharda bitki örtüsüne dönebilen yeraltı kısmı hayati kalır. Bitki kendi kendine tohum verebilir ve bir bahçede kontrol edilmeden bırakılırsa genellikle hızla yayılır. Bazı bahçıvanlar, ekimden önce tohumların ıslatılmasını tavsiye eder, ancak bu tamamen gerekli değildir. Kuzey Amerika'da, bitki sıcak, kıyı ortamlarında, özellikle USDA 7-10 bölgelerinde uzun ömürlüdür. Güneşli veya kısmen gölgeli olduğu sürece bitkinin büyümesi kolaydır. Bu koşullar altında çok hızlı büyür.
Tercihen hafif, humusça zengin ve iyi drene olan topraklarda yetişir, yan asiditesi (pH) nötrdür. Saksı ekimi her zaman %80 toprak ve %20 bahçe toprağı karışımı ve yumru köklerin 10 cm derinliğe konulduğu çok derin bir kap ile mümkündür. Genellikle şubat ortasından mayıs ayına kadar ekilir. Tohumlar 18 °C sıcaklıkta hızla çimlenir.[10]
Dağılımı ve Habitatı
Mirabilis jalapa, Kuzey, Orta ve Güney Amerika'nın kuru tropik bölgelerine özgüdür: Meksika, Guatemala, Şili ve Peru. Bu bitki süs amaçlı tanıtılmıştır ve dünyanın tropikal, subtropikal ve ılıman bölgelerinde yetişmektedir. Şu anda Asya, Afrika, Amerika Birleşik Devletleri, Orta Doğu ve Avrupa'daki birçok ülkede bulunmaktadır. Réunion'da Mirabilis jalapa başlangıçta bir süs türüydü; ancak batı kıyısında, 400 ila 700 m rakımda ve güney kıyısında 0 ila 700 m arasında yabani ortamda yetiştirilmiştir. Ruderal bir enkaz bölgesinde ortaya çıkar ve batı ve güney kıyılarındaki yabani şeker kamışı tarlalarında nispeten yaygındır. Yüksek tohum üretimi ve hızlı büyümesi, kamış tarlalarının % 30 ila % 50'ye varan oranda örtülmesini sağlar. Daha soğuk subtropikal ve ılıman bölgelerde, ilk donlarla veya hava soğumaya başladığında ölür (özellikle tamamen olgunlaştıktan ve kendi kendine tohumlamayı bitirdikten sonra), bir sonraki baharda yumrulu köklerden yeniden büyür.
Genetik Araştırmalar
1900 Civarında Carl Correns, Mirabilis'i sitoplazmik kalıtım üzerine yaptığı çalışmalar için örnek bir organizma olarak kullandı. Bitkinin alacalı yapraklarını, çekirdeğin dışındaki bazı faktörlerin Mendel'in teorileri tarafından açıklanmayan bir şekilde fenotipi etkilediğini kanıtlamak için kullandı.[15] Correns, Mirabilis'teki yaprak renginin tek ebeveynli bir miras yoluyla aktarıldığını öne sürdü.[11]
Ayrıca koyu pembe çiçekli bitkiler beyaz çiçekli bitkilerle çaprazlandığında açık pembe çiçekli yavrular üretilir. Bu, Mendel'in Baskınlık Yasasının bir istisnası olarak görülüyor, çünkü bu durumda, koyu pembe ve beyaz genler eşit baskınlıkta görünüyor, bu yüzden ikisi de diğerine tamamen baskın değil. Bu fenomen eksik baskınlık olarak bilinir. Bununla birlikte, Mendel'in F1 kuşağındaki tekdüzelik ilkesi ve F2 kuşağındaki genlerdeki ayrışma ilkesi geçerlidir, bu da Mendel'in keşiflerinin önemini doğrulamaktadır.[12][13][14]
Kimyası
M. jalapa çiçeklerinden sekiz betaksantin (indikaksantin, vulgaksantin-I, miraksantin-I, II, III, IV, V ve VI) izole edilebilir.[15]
Köklerden rotenoidler (mirabijalon A, B, C ve D, 9-O-metil-4-hidroksiboeravinon B, boeravinon C ve boeravinon F ve 1,2,3,4-tetrahidro-1-metilizokinolin-7,8-diol) izole edilebilir.[16]
Tohum yağında küçük bir bileşen olarak bir yağ asidi (8-hidroksioktadeka-cis-11,14-dienoik asit) bulunur.[17]
Yer üstü kısımlarının metanolik ekstraktının analizi β-sitosterol, stigmasterol, ursolik asit, oleanolik asit ve brassicasterol verir.[18]
M. jalapa'nın manipüle edilmiş bir bitki hücresi kültüründen hücre kütlesinin organik bir ekstraktının biyoassay güdümlü fraksiyonasyonu, bir izoflavon, bir roteinoid ve bir dehidrorotenoidin izolasyonuna ve ardından tanımlanmasına yol açtı. Bu bileşiklerden ikisi Candida albicans'a karşı antimikrobiyal aktiviteden sorumludur.[19]
M. jalapa'nın metanolik ekstraktının biyoassay güdümlü fraksiyonasyonu ayrıca aktif bir polifenolik amidin izolasyonuna yol açtı: N-trans-feruloil 4'-O-metildopamin. Bu bileşik, çok ilaca dirençli Staphylococcus aureus'a karşı bir atık su pompası inhibitörü olarak orta derecede aktivite gösterir.[20]
Kullanımı
- Çiçekleri gıda boyamada kullanılır. Yaprakları da pişmiş olarak yenebilir, ancak sadece acil bir yiyecek olarak yenebilir.[21]
- Kek ve jöleleri renklendirmek için çiçeklerden yenilebilir bir kıpkırmızı boya elde edilir.[21]
- Bitkisel tıpta, bitkinin bazı kısımları idrar söktürücü, müshil ve savunmasız (yara iyileşmesi) amaçlar için kullanılabilir. Kökün afrodizyak olduğu kadar idrar söktürücü ve müshil özelliklere sahip olduğuna inanılmaktadır. Ayrıca dropsi tedavisinde de kullanılır.
- Yapraklar iltihabı azaltmak için kullanılır. Apseleri tedavi etmek için bir kaynatma (ezme ve kaynatma ile) kullanılır. Yaprak suyu yaraları tedavi etmek için kullanılabilir. Çiçeğin soğanlı kökleri müshil etkiye sahiptir.
- Toz haline getirilmiş, bazı çeşitlerin tohumları kozmetik ve boya olarak kullanılır.[21] Tohumlar zehirli olarak kabul edilir.[22]
- Bitki, kadmiyum gibi orta konsantrasyonlarda ağır metallerle kirlenmiş toprakların biyoremediasyonu için bir potansiyele sahiptir.[23]
- Brezilya'da Hint Kayapo, baş ağrılarını tedavi etmek için kurutulmuş çiçeklerin tozunu koklar ve yaraları yıkamak ve cüzzam gibi cilt hastalıklarını tedavi etmek için kök kaynatmasını kullanır. Peru'da, çiçeklerden elde edilen meyve suyu herpes lezyonları ve kulak ağrısı için kullanılır. Kökten çıkarılan meyve suyu kulak ağrısı, ishal, dizanteri, sifiliz ve karaciğer enfeksiyonlarını tedavi etmek için kullanılır. Meksika'da, tüm bitkinin soğumaları dizanteri, enfekte yaralar ve arı ve akrep sokmaları için kullanılır.[24]
- Çiçek özü asit–baz titrasyonunda doğal bir pH göstergesi olarak kullanılabilir. Bu, Shishir ve arkadaşları 2008 tarafından hem ekonomik hem de doğru bulundu ve gösterildi.[25]
- Shishir ve arkadaşları 2008 tarafından gözden geçirilen uzun süredir devam eden bazı kullanımlar, M. jalapa'nın Himalaya bölgesine eski bir giriş olduğunu göstermektedir.[26]