Agop Dilâçar
Agop Dilâçar[1] (asıl adı Hagop Martayan, Ermenice: Յակոբ Մարթաեան, 22 Mayıs 1895, İstanbul – 12 Eylül 1979, İstanbul), Türk dilleri üzerine uzmanlaşmış Ermeni asıllı Türk dilbilimcidir.
Agop Dilâçar | |
|---|---|
 | |
| Doğum | Agop Martayan 22 Mayıs 1895 İstanbul, Osmanlı İmparatorluğu |
| Ölüm | 12 Eylül 1979 (84 yaşında) İstanbul, Türkiye |
| Defin yeri | Şişli Ermeni Mezarlığı |
| Eğitim | Gedikpaşa Amerikan Okulu, Robert Kolej |
| Kariyeri | |
| Dalı | Dilbilim |
| Çalıştığı kurumlar | Svaboden Üniversitesi, Sofya Üniversitesi, Gazi Lisesi, Ankara Üniversitesi DTCF |
Türk dilinin eski dönemleri ile ilgili yaptığı çalışmalarından ötürü 1934 yılında Mustafa Kemal Atatürk tarafından kendisine "Dilâçar" soyadı verildi. Ermenice ve Türkçenin yanı sıra İngilizce, Fransızca, Yunanca, İspanyolca, Latince, Almanca, Rusça ve Bulgarca bilmekteydi.
Çalışmaları
Vahan isimli Kayserili bir babadan ve Eugenie isimli Yozgatlı bir anneden dünyaya geldi. İlk ve ortaöğrenimini İngilizce eğitim veren bir Amerikan okulunda tamamladı. 1915 yılında Robert Koleji'nden “New York Bilim Ödülü” alarak mezun oldu.[2] I. Dünya Savaşı'nda Diyarbakır’daki 2. Orduya yedek subay olarak askere alındı, Kafkasya ve Sina ve Filistin cephesinde görev aldı. Sina ve Filistin cephesinde görevli iken Şam’da bulunan Yıldırım Orduları Grubu 7. ordu kumandanı Mustafa Kemal ile tanıştı. Savaştan sonra Beyrut'ta bir Ermeni okulunun müdürlüğünü yaptı. Beyrut'ta Ermenice yayımlanan ilk gazete olan Luys'un (լույս; Türkçe: Işık) genel yayın yönetmenliğini üstlendi.[1] 1919 yılında İstanbul’a dönen Dilâçar, Robert Koleji'nde İngilizce öğretmenliği yapmaya başladı. 1922 yılında Méliné Martayan ile evlendi. Eşi ile birlikte gittiği Sofya'da Eski Türkçe ve Eski Uygur Türkçesi dersleri veren Dilâçar, ilk kitabını da burada yayımladı. 26 Eylül - 5 Ekim 1932 tarihleri arasında Dolmabahçe Sarayı'nda, Mustafa Kemal Atatürk'ün başkanlığında gerçekleştirilen I. Türk Dil Kurultayı'na davet edildi ve kurultayda "Türk, Sümer ve Hint-Avrupa Dilleri Arasındaki Rabıtalar" isimli bildirisini sundu.[3] 1933'te Türk Dili Tetkik Cemiyeti'nin Lengüistik-Filoloji ve Etimoloji kollarında üye olarak yer aldı.[4] 18 - 23 Ağustos 1934 tarihleri arasında gerçekleştirilen II. Türk Dil Kurultayı'nda "Türk Paleo Etimolojisi" bildirisini sundu.[5] Türk dilinin Hint-Avrupa, Sami ve Ural-Altay dilleriyle olan kök ilişkisinin araştırılması için oluşturulan Dil Karşılaştırmaları komisyonunda yer aldı.[6] 1934'te kabul edilen Soyadı Kanunu'na dek kullandığı Martayan soyadının yerine, Türk dilinin eski dönemleri üzerine yaptığı araştırmalardan dolayı Atatürk'ün önerdiği "Dilâçar" soyadını kullandı. 1936-1938 yılları arasında yürütülen Güneş Dil Teorisi çalışmalarında uzman üye olarak yer aldı.[7] 1936-1951 yılları arasında Ankara Üniversitesinde dil-tarih ve Türkoloji dersleri verdi ve Türkçe üzerine önemli çalışmalar yaptı. 1938'de Türk Dil Kurumu garp dilleri başuzmanı oldu.[8][9] 1942 yılında Türk Ansiklopedisi’nin danışmanlığını yapmaya başladı, 1958 yılından sonra da ansiklopedinin başredaktörü oldu.[2] Çalışmalarını Türkçenin ve Türk lehçelerinin tarihsel gelişmesi üzerinde yoğunlaştıran Dilâçar, 1972 yılında Kutadgu Bilig İncelemesi adlı eserini yayımladı. Türk Dil Kurumu'ndaki görevini ve dil çalışmalarını 1979'daki ölümüne değin sürdürdü.[1]
Tartışmalar
1979 yılında TRT'de yayımlanan Atatürk'ten Anılar adlı programın 31. bölümüne konuk olan Dilâçar, Mustafa Kemal Paşa'ya Atatürk soyadı verilmesi teklifinin Konya milletvekili Naim Onat'tan geldiğini söylemiş ve sağlığında Atatürk soyadı ile ilgili kendisine dair bir iddiada bulunmamıştır.[10] Fakat Dilâçar'ın ölümünden iki yıl sonra Aytunç Altındal 1981 tarihli Süreç dergisinin beşinci sayısında Dilâçar için "Mustafa Kemal'e, Türklerin Babası anlamında kullanılması kaydıyla Atatürk adının verilmesini öneren üç kişiden biri, hatta birincisi olarak tanınır." ifadelerini kullanarak Mustafa Kemal'e Atatürk soyadı verilmesi önerisinin Agop Dilâçar'dan geldiğini iddia etmiştir. Altındal'ın bu iddiası daha sonra 1994'te Dzadur Ağayan'ın Türkiye'de Ermeniler ve 1998'de Türkiye Ermenileri Cemaati tarafından yayımlanan 75. Yılda Türkiye Ermenileri kitaplarında, 26 Eylül 2005 tarihli Aksiyon ve Ekim 2006 sayılı Esquire dergilerinde, 3 Nisan 2011 tarihli İrfan Özfatura'ın Türkiye gazetesi, 27 Ocak 2012 tarihli Yalçın Bayer'in Hürriyet gazetesi ve 21 Eylül 2012 tarihli Levent Özata'nın Agos gazetesindeki köşe yazılarında tekrarlanmıştır.[11][12][13] Araştırmacı Cengiz Özakıncı Atatürk soyadının Agop Dilâçar tarafından önerildiği iddiasının hiçbir kaynağa dayanmadığını ve gerçek dışı olduğunu söylemiş; Atatürk soyadının ilk defa dönemin Türk Dili Tetkik Cemiyeti Başkanı Saffet Arıkan'ın 26 Eylül 1934 tarihinde 2. Dil Bayramı açılış konuşmasında dile getirdiği "Ulu Önderimiz Ata Türk Mustafa Kemal" hitabının Atatürk soyadına esin kaynağı olduğunu belirtmiştir.[14] İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi öğretim üyesi Mehmet Alkan Atatürk soyadını Dilâçar'ın yanı sıra, Konya Milletvekilli Naim Onat'ın bulduğu iddialarına da karşı çıkmıştır.[15] Naim Onat da 3 Aralık 1949 tarihli Ulus gazetesindeki yazısında Atatürk soyadının Saffet Arıkan'ın armağanı olduğunu yazmıştır.[16]
Ölümü
1979 yılının yaz ayında dinlenmek için gittiği Büyükdere'de rahatsızlanarak Cerrahpaşa Hastanesine kaldırılan Dilâçar, 12 Eylül 1979'da 84 yaşındayken ölmüştür.[1][17]
Yapıtları
- Les bases Bio-Psychologiques de la Théorie Güneş Dil (Güneş Dil Teorisi'nin Biyopsikolojik Kökenleri) (1936)
- Azeri Türkçesi (1950)
- Batı Türkçesi (1953)
- Lehçelerin Yazılma Tarzı
- Türk Dil ve Lehçelerinin Tasnifi Meselesi (1954)
- Devlet Dili Olarak Türkçe (1962)
- Wilhelm Thomsen ve Orhon Yazıtlarının Çözülüşü (1963)
- Türk Diline Genel Bir Bakış (1964)
- Türkiye'de Dil Özleşmesi (1965)
- Dil, Diller ve Dilcilik (1968)
- Kutadgu Bilig İncelemesi (1972)
- Anadili İlkeleri ve Türkiye Dışındaki Uygulamalar (1978)
Hakkında yazılan eser
- Kaya Türkay, A.Dilâçar, Türk Dil Kurumu Yayınları, 1982, 266s.