İslam cumhuriyeti
İslam cumhuriyeti, İslam dinine dayalı cumhuriyet şeklidir.
Bu yönetim şekli İran, Moritanya, Pakistan gibi ülkelerde mevcuttur. İslami yasaların anayasaya yön verdiği, halkı temsilen görev yapan idarecinin yine halkın seçimi doğrultusunda işbaşına geldiği bir hükûmet amaçlanır.
İslam'ın devlet dini olduğu ve (en azından kısmen) İslami yasalara göre yönetilen ancak resmi adlarında "İslam cumhuriyeti" yerine sadece "cumhuriyet" ifadesini kullanan birçok devlet bulunmaktadır. Örnekler arasında Irak, Yemen ve Maldivler bulunur. Taliban gibi katı şeriat yasalarını destekleyen diğer gruplar ise "İslami emirlik" terimini tercih eder, çünkü emirlikler İslam tarihinde yaygındır ve "cumhuriyet" terimi Batı kökenlidir. "Cumhuriyet", "yüce gücün halk ve seçilmiş temsilcileri tarafından elde edildiğini" gösteren Roma kökeninden gelir ve Tanrıya veya şeriat yasalarına itaat etme konusunda herhangi bir ifade içermez.[1]
Günümüzdeki İslam Cumhuriyetleri
| Ülke | Kabul tarihi | Yönetim şekli |
|---|---|---|
 İran İslam Cumhuriyeti | 1 Nisan 1979[2] | Üniter teokratik cumhuriyet |
 Moritanya İslam Cumhuriyeti | 28 Kasım 1958 | Üniter yarı başkanlık cumhuriyeti |
 Pakistan İslam Cumhuriyeti | 23 Mart 1956 | Federal parlamenter cumhuriyet |
İran
İran İslam devriminden bu yana, en büyük Şii ülkesi olan İran'da On İki İmamcı Şii siyasi düşüncesi, devrimin kurucusu ve lideri Ayetullah Ruhullah Humeyni'nin düşünceleri tarafından domine edilmektedir. Humeyni, gizlenmiş İmam ve diğer ilahi atanan figürlerin (nihai siyasi otoritenin yattığı kişiler) olmaması durumunda, Müslümanların sadece hak değil, aynı zamanda "İslam devleti" kurma yükümlülüğüne sahip olduklarını savunmuştur.[3] Bu amaçla, Kur'an'ı ve imamların yazılarını yorumlamak için yetkin olan İslam hukuku (fıkıh) alimlerine başvurmaları gerekmektedir.
İktidara geldikten sonra ve daha fazla esnekliğe ihtiyaç olduğunu fark eden Humeyni, bazı görüşlerini değiştirdi. Hüküm süren alimin en bilgili olanlardan biri olması gerekliliğini vurgulamadı ve Şeriat hükümlerinin İslam çıkarlarına (Maslaha - "fayda" veya "kamu yararı") tabi olduğunu belirtti. Ayrıca, yöneten alimler tarafından yorumlanan "ilahi yönetim"de, gerekirse bu çıkarlara hizmet etmek için Şeriat'ı geçersiz kılma yetkisinin olduğunu ifade etti. İslami "hükümet, Tanrı'nın Elçisinin mutlak yönetiminin bir kolu olup, tüm 'ikincil' hükümlerin önünde gelir."
Aralık 1987'de son 'rütuş' yapıldı, Humeyni, İslami hükûmetin Şeriat'a uygun olmayan bir işçi koruma kanunu çıkarmaya yönelik girişimini desteklemek için bir fetva yayınladı.[4][5] İslam devletinde devlet emirlerinin birincil emirler olduğunu ve İslam devletinin "namaz, oruç ve hac gibi tüm ikincil emirlerden önceliğe sahip olarak devlet emirlerini yürürlüğe koyma" konusunda mutlak hakka sahip olduğunu hükmetti.[6]
Eğer devletin yetkileri yalnızca ikincil ilahi hükümler çerçevesinde olsaydı, İslam Peygamberine (aleyhisselam ve ailesinin üzerine olsun) tanınan ilahi yönetim ve mutlak vekâletin (wilayat-i mutlaqa-yi mufawwada) anlamı ve içeriği tamamen anlamsız olurdu. ... Belirtmek gerekir ki, Allah'ın Peygamberinin mutlak yönetiminin bir parçası olan devlet, İslam'ın birincil emirleri arasındadır ve namaz (salat), oruç (sawm) ve hac (hac) gibi tüm ikincil emirlerden önceliğe sahiptir.
İslami demokrasi fikri ve kavramı birçok İranlı alime, bilim insanına ve entelektüel tarafından kabul edilmiştir.[7][8][9][10][11] İslami demokrasinin teorisini kabul edenler arasında en dikkate değer isimlerden biri, İran'ın lideri Ayetullah Ali Hamaney'dir. Hamaney, konuşmalarında İslami demokrasiyi "Zorunlu dini" olarak adlandırmaktadır. Bununla birlikte, Hamaney, liberal demokrasiye karşı açıkça muhalefetini ifade etmektedir ve "İslam doğal olarak liberal demokrasiye karşı durur" demiştir.[12]
İslami demokrasi kavramına karşı çıkan veya en azından eleştiren diğer İranlı bilim insanları da bulunmaktadır. Bunlar arasında en popüler olanlardan biri Ayetullah Naser Makarem Şirazi'dir ve şöyle yazmıştır: "Eğer halk oylarına başvurulmaması tiranlıkla suçlanmaya yol açacaksa, halk oylarını ikincil bir hüküm olarak kabul etmek mümkündür." Aynı görüşe sahip olanlardan biri de Muhammed Takı Meşbah-Yezdi'dir.[13][14]
Anayasaya göre, İran İslam Cumhuriyeti aşağıdaki inançlara dayanan bir sistemdir:[15]
Moritanya
Moritanya, Kuzey Afrika'nın Magrip bölgesinde bulunan bir ülkedir.[16][17][18] Moritanya, 28 Kasım 1960 tarihinde İslam Cumhuriyeti olarak bağımsız bir devlet olarak ilan edildi.[19] Moritanya'nın hukuk sistemi "Fransız medeni hukuku ve Şeriat Hukuku'nun bir karışımıdır" ve Ceza Kanunu, din ve "iyi ahlak" aleyhine işlenen suçları "sert cezalarla" cezalandırır. "İrtidad veya dinden çıkma (yazılı olarak da olsa) ölüm cezasıyla cezalandırılabilir."[20]
Pakistan
Pakistan, Britanya Hindistanı'nın Müslümanları için bir vatan olarak yaratıldı ve Britanya Hindistanı bağımsızlık kazandığında İslam bu ülkenin varoluş nedeni haline geldi. 1956'da dünyevi anayasasını değiştiren ilk ülke olarak, laik bir anayasa altında cumhuriyet statüsünü değiştirerek "İslami" sıfatını benimsedi. Bununla birlikte, ülkenin bir devlet dini olmadığı 1973'e kadar beklenildi. Daha demokratik ve daha az laik bir anayasa benimsendiğinde Pakistan, sadece pasaportlarında, vizelerinde ve paralarında İslami adı kullanmaya başladı. 1973 anayasasında İslam Cumhuriyeti özellikle belirtilmesine rağmen, tüm hükûmet belgeleri Pakistan Hükûmeti adı altında hazırlanmaktadır. Pakistan Anayasası, Bölüm IX, Madde 227'de şöyle der: "Var olan tüm yasalar, Kur'an ve Sünnet'te belirtilen İslam Emirleri olarak adlandırılan bu bölümde belirtilen İslam Emirlerine uygun hale getirilecektir ve bu Emirlerle çelişen yasa çıkarılmayacaktır."
Eski İslam cumhuriyetleri
| Ülke | Tarih | Yönetim şekli |
|---|---|---|
 Çeçenistan | 1996-2000 | İslam cumhuriyeti |
 Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti | 1933-1934 | |
 Komorlar | 1978-2001 | Federal İslam Cumhuriyeti |
 Afganistan İslam Cumhuriyeti | 1992-1996 | Geçici İslam Cumhuriyeti |
| 2001-2004 | ||
| 2002-2004 | ||
| 2004-2021 | Başkanlık sistemli İslam Cumhuriyeti | |
 Gambiya | 2015-2017 |
Çeçenistan
İçkerya Çeçen Cumhuriyeti, 1996-2000 yılları arasında İslami bir cumhuriyet yönetim sistemi kullanmıştır.[21]
Komorlar
1978 ile 2001 yılları arasında Komorlar, Komorlar Federal ve İslam Cumhuriyeti olarak adlandırıldı.
Doğu Türkistan
1933 yılında Sabit Damulla Abdulbaki ve Muhammad Amin Bughra tarafından bağımsız bir İslam cumhuriyeti olarak ilan edilen Türk İslam Cumhuriyeti Doğu Türkistan, Uygur ve Kırgızların kontrolü altında bulunuyordu. Ancak Çinli Müslüman Milli Devrim Ordusu'nun 36. Tümeni, Kashgar, Yangi Hisar ve Yarkand Muharebeleri sırasında onların ordularını mağlup ederek cumhuriyeti yıkmıştır. Çinli Müslüman General Ma Fuyuan ve Ma Zhancang, isyancı güçlerin yok edildiğini ve bölgenin Çin Cumhuriyeti'nin kontrolüne geri döndüğünü 1934 yılında ilan etmiş, bunu Abdullah Bughra ve Nur Ahmad Jan Bughra gibi Türk Müslüman emirlerin idamı takip etmiştir. Çinli Müslüman General Ma Zhongying daha sonra Kashgar'daki İd Kah Camii'ne girerek Türk Müslümanlara Milliyetçi Hükûmete sadık olmaları konusunda ders vermiştir.
Afganistan
Afganistan, 1990-1996 yılları arasında ve 2001-2021 yılları arasında bir İslam cumhuriyeti olarak var oldu. 1990 anayasası, Mohammad Necibullah hükûmeti tarafından dayatıldı ve komünizmi ortadan kaldırdı.
2004 yılında oluşturulan anayasa, Afganistan'ın bir anayasal İslami monarşi olduğu dönemde oluşturulan 1964 Afganistan Anayasası'na çok benziyordu. Üç koldan oluşuyordu: yürütme, yasama ve yargı. Ulusal Meclis yasama organıydı ve iki meclisten oluşan iki kanatlı bir organ olarak görev yapıyordu: Halk Meclisi ve Eyaletler Meclisi. Cumhuriyet'e İslami ön ek, sembolik olarak kabul ediliyordu çünkü anayasa oluşturma toplantısında Mujahideen yanlısı delege tarafından desteklenen bir isimdi.
1996-2001 yılları arasında, Afganistan Taliban tarafından yönetildi. Kandahar merkezli militan bir grup olan Taliban, resmi olarak Afganistan'ı İslam teokrasisi olarak yöneten İslami Emirlik olarak bilinen bir İslami devlet kurdu. 2021 yılında, Taliban, İslam cumhuriyetini sona erdirmek ve nihayetinde Ağustos 2021'de İslami Emirlik'i yeniden kurmak amacıyla bir aylık bir isyan başlattı. İslam Cumhuriyeti, hem 1996-2001 yılları arasında hem de 2021'den itibaren Birleşmiş Milletler tarafından Afganistan'ın meşru hükûmeti olarak tanındı.[22]
Gambiya
Aralık 2015'te dönemin cumhurbaşkanı Yahya Jammeh, Gambiya'yı bir İslam cumhuriyeti ilan etti. Jammeh, bu adımın Batı Afrika devletini sömürgeci geçmişinden uzaklaştırmak için yapıldığını, hiçbir kıyafet kodu uygulanmayacağını ve diğer inançlara mensup vatandaşların özgürce ibadet etmelerine izin verileceğini söyledi. Ancak daha sonra tüm kadın devlet çalışanlarının başörtüsü takmasını emretti, ancak kararı kısa bir süre sonra geri aldı. Bir muhalefet grubu tarafından anayasaya aykırı olarak eleştirildi. Jammeh'in 2017'de görevden alınmasının ardından, onun halefi Adama Barrow, Gambiya'nın artık bir İslam cumhuriyeti olmayacağını açıkladı.[23][24][25][26]