İncilli, Ardanuç

Bugün İncilli adını taşıyan köyün bilinen en eski Türkçe adı Anç’tır. Bu ad Gürcüce Ança’dan (ანჩა) gelir. Ança adı Osmanlıca da Anç (انچ) biçiminde yazılıyordu.^[4] 93 Harbi’nde bölgeyi ele geçiren Ruslar da köyün adını Anç (Анч) olarak kaydetmişlerdir.^[5] Köyün adı 1925’te değiştirildi halde Dahiliye Vekaleti'nin 1933 yılında yayımladığı Köylerimiz adlı kitapta İncili değil Anç olarak yazılmıştır.^[6] Köyün adı 1968’de İçişleri Bakanlığı’nın yayımladığı Köylerimiz adlı kitapta da İncili olarak geçer.^[7] İncili adı daha sonra İcilli’ye dönüşmüştür.

Ança'nın kuruluş tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Bununla birlikte Giorgi Merçule’nin Grigol Hantsteli’nin Yaşamı adlı eserinde Ança Manastırı’nın 6-7. yüzyıllarda, Arap saldırılarından önce kurulduğu belirtilir. Bu bilgiden hareketle Ança’nın en geç 6. yüzyılda bir yerleşim yeri olduğu söylenebilir.^[8] Ança, 9. yüzyılda Gürcü Ortodoks Kilisesi'nin en erken kurulmuş piskoposluklarından birinin merkeziydi ve Ança Kilisesi de bu piskoposluğun kilisesi olarak faaliyet gösteriyordu.^[9] Gürcistan Krallığı'nın yönetimi altındayken bir süre Büyük Selçukluların egemenliğine giren Ança, 13. yüzyıldan itibaren Gürcü atabeglerin yönettiği Samtshe Prensliği sınırları içinde yer aldı. 16. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlılar Ança'nın da için de yer aldığı Tao-Klarceti bölgesini ele geçirdi. Aynı tarihlerde bu bölgede Çıldır Eyaleti kuruldu. Uzun süre Osmanlı idaresinde kalan Ança, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı'nda Rusların eline geçti. Rus kayıtlarına göre 1886 yılında Ança'da 76 hanede 397 kişi yaşıyordu ve bu nüfusun tamamı Gürcülerden oluşuyordu.^[5] 1908 yılında ise Ança'nın nüfusu 337 Müslüman Gürcüden oluşuyordu. Ança 1910 yılında Artvin Okrugu'na bağlı Ardanuç kazasında (uçastok) bir köydü.^[10] 20. yüzyılın başında Ança, Gürcücenin konuşulduğu köylerden biriydi.^[11]

I. Dünya Savaşı sonlarına doğru Rus ordusunun bölgeden çekilmesinden sonra Ança, 1918-1921 arasında bağımsız olan Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. 1921’de, Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Türkler Ardahan ve Artvin’i fiilen ele geçirdi.^[12] Aynı yıl imzalanan Kars Antlaşması uyarınca Ança'nın da içinde yer aldığı bölge Türkiye’ye bırakıldı. 1922 tarihli nüfus cetveline göre Ança'da 63 hanede 270 kişi yaşıyordu.^[13] Gürcü Kolu köylerinden biri sayılan İncilli köyünde 1965 genel nüfus sayımında 685 kişi yaşıyor ve bu nüfus içinde 305 kişi okuma yazma biliyordu.^[14]

Ança, Gürcistan'ın en eski piskoposluk merkezi olarak bilinir. 9. yüzyılda kurulmuş olan piskoposluk merkezinin kilisesi ile diğer kiliselerin, kale ve kulenin kalıntıları günümüze ulaşmıştır. 9. yüzyılda inşa edilmiş olan piskoposluk kilisesi, kubbeli bir yapıydı. Bugün yıkık durumda olan kilisenin süslemeleri, cephe duvarlarının taşları köyün camisinin inşasında kullanılmıştır.^[15] Ança Kilisesi'nin cemaati buradaki yerel halktan oluşuyordu. Ança'nın Osmanlıların eline geçmesinden önce, 16. yüzyılın başlarında kilise kayıtlarında "Ança cemaati"nden söz edilmiştir. 11. yüzyılın başlarında Ança’da Ezra Ançeli adında bir din adamı piskopos olarak görev yapıyordu.^[16] Bu cemaatten biri olan ünlü Gürcü Avalişvili sülalesi 19. yüzyılın sonlarında da varlığını koruyordu.^[17]

Ança'da piskoposluk kilisesi dışında iki köy kilisesi vardı. Ança Kalesi’nin yakınında bulunan köy kilisesi, köyün kuzeydoğusunda, bir dağın yamacında yer alıyordu. Tamamen yıkılmış olan kilise, Ança köyü ile Anakerti köyü sınırında bir yerdeydi. İkinci bir köy kilisesi ise, köylülerin verdiği bilgiye göre, köyün merkezinde bulunuyordu. Büyükçe bir yapı olan bu kilise de tamamen yıkılmıştır. Bölgeyi gezen Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze'ye göre Ança'nın Osmanlıların eline geçmesinden sonra halkın Müslüman olmasına bağlı olarak bu kiliselerde rahip sayısı azalmış, Müslümanlığı kabul eden rahipler Osmanlı yönetimi tarafından kadı olarak atanmıştır.^[11]

Ança’da bulunan kale, köyün batı kısmında, kayalık bir tepede yer alır. Dairesel planlı kaleden günümüze sadece 1 metre yüksekliğinde duvar kalıntısı ulaşmıştır. Kale hem piskoposluk kilisesi olan Ança Kilisesi’ne, hem de Ança Piskoposluğu’na bağlı Tskarostavi ve Hantsta manastırlarına hakim bir yerde inşa edilmiştir. Kalenin en önemli işlevinin bu dinsel kurumları saldırılara karşı uyarmak olduğu anlaşılmaktadır. Ança’da ayrıca köyün merkezinin 1,5 km kuzeyinde bir kule bulunmaktadır. Beş metre çapındaki dairesel kulenin duvarları iki metre kalınlığındadır. Bu kuleden de geriye sadece yıkıntılar kalmıştı.^[18]

İncilli köyü, Artvin il merkezine 60 km, Ardanuç ilçe merkezine 18 km uzaklıktadır.^[19]

• İncilli, Ardanuç için uzaydan görüntü siteleri: Google, Yahoo, Microsoft