Liberalismo
Ang liberalismo ay isang pampulitika at moral na pilosopiya na nakabatay sa mga karapatan ng indibiduwal, libertad, pagsang-ayon ng pinamamahalaan, pagkakapantay-pantay sa pulitika, karapatan sa pribadong pag-aari at pagkakapantay-pantay sa harap ng batas.[1][2] Sinusuportahan ng mga liberal ang iba't-ibang at madalas na magkaaway na pananaw depende sa kanilang pag-unawa sa mga prinsipyong ito subalit sinusuporta sa pangkalahatan ang pribadong pag-aari, ekonomiyang pampamilihan, mga karapatang pang-indibiduwal (kabilang ang mga karapatang sibil at karapatang pantao), demokrasyang liberal, sekularismo, tuntunin ng batas, kalayaan sa ekonomiya at pulitika, kalayaang makapagsalita, kalayaan sa pamamahayag, kalayaan sa pagpupulong, at kalayaang pang-relihiyon,[2][3][4][5][6][7][8][9] pamahalaang konstitusyonal at karapatan sa pagkapribado.[10] Madalas na binabanggit ang liberalismo bilang ang nangingibabaw na ideolohiya ng modernong kasaysayan.[11][12]
Hinanap at itinatag ng mga liberal ang isang kaayusang pangkonstitusyon na pinahahalagahan ang mahahalagang indibiduwal na kalayaan, tulad ng kalayaang makapagsalita at kalayaang sumali sa isang samahan; isang independiyenteng hudikatura at pampublikong paglilitis ng hurado; at ang abolisyon ng mga pribilehiyong aristokrata.[13] Ang mga sumunod na yugto ng modernong liberal na pag-iisip at pakikibaka ay malakas na naimpluwensyahan ng pangangailangang palawakin ang mga karapatang sibil.[14] Nagtaguyod ang mga liberal ng pagkakapantay-pantay ng kasarian at lahi sa kanilang pagpupursige na isulong ang mga karapatang sibil, at nakamit ng mga pandaigdigang kilusang karapatang sibil noong ika-20 dantaon ang ilang mga layunin patungo sa parehong mga mithiin. Kabilang sa iba pang mga layunin na kadalasang tinatanggap ng mga liberal ang unibersal na pagboto at unibersal na pagkuha ng edukasyon. Sa Europa at Hilagang Amerika, ang pagtatatag ng liberalismong panlipunan (madalas na tinatawag sa pinapayak na liberalismo sa Estados Unidos) ay naging isang mahalagang bahagi sa pagpapalawak ng kapakanang pang-estado. May liberal na mga ugat ang mga pangunahing elemento ng kontemporaryong lipunan at patuloy ang mga partiodng liberal na gumagamit ng kapangyarihan at impluwensiya sa buong mundo. Ginawang popular ng unang yugto ng liberalismo ang indibiduwalismo pang-ekonomiya habang pinalawak ang pamahalaang pang-konstitusyon at parlyamentaryong awtoridad.[13]
Etimolohiya at kahulugan
Mababakas ang katawagang liberal, libertad, libertaryo, at libertino sa kanilang etimolohiya na liber, isang salitang-ugat mula sa Latin na nangangahulugang "malaya".[15] Isa sa mga unang okasyon na naitala ang salitang liberal ay naganap noong 1375 nang ito ay ginamit upang ilarawan ang liberal na sining sa konteksto ng isang edukasyong kanais-nais para sa isang malayang ipinanganak na tao.[15] Dagling nagbigay-daan ang maagang koneksyon ng salita sa klasikong edukasyon sa isang medyebal na unibersidad sa paglaganap ng iba't ibang denotasyon at konotasyon. Maaring tukuyin ang liberal bilang "malaya sa pagkakaloob" na pinakamaagang ginamit noong 1387, "ginawa nang walang limitasyon" noong 1433, "malayang pinahihintulutan" noong 1530, at "malaya sa pagpigil"—kadalasan bilang isang peyoratibo o nakakasirang pananalita—noong ika-16 at ika-17 dantaon.[15]
Dilaw ang pampulitikang kulay na pinakakaraniwang nauugnay sa liberalismo.[16][17] Sa Pilipinas, kilala ang Partido Liberal sa kulay dilaw[18] na naikakabit din ang kulay sa mag-asawang sina dating Senador Benigno Aquino Jr. at dating Pangulong Corazon Aquino.[19] Kadalasang nakikitang nakakulay dilaw si Corazon Aquino simula noong pinaslang ang kanyang asawa nang bumaba sa eroplano noong 1983.[20] Bago nito, may mga tagasuporta ni Benigno ang nagsabit ng mga dilaw na sagisag tungo sa paliparan.[20] Noong panunugkulan ni Pangulong Rodrigo Duterte, tinutukoy ang Partido Liberal at lahat ng may kaugnayan sa mga Aquino bilang mga "dilawan"[21][22][23] na kadalasang bilang peyoratibo o nakakasirang pagtawag.[20]
Sa Europa at Amerikang Latino, nangangahulugan ang liberalismo bilang isang katamtamang anyo ng klasikong liberalismo at kinabibilangan ng parehong liberalismong konserbatibo (gitnang-kanang liberalismo) at liberalismong panlipunan (gitnang-kaliwang liberalismo).[24] Sa Hilagang Amerika, halos eksklusibong tumutukoy ang liberalismo sa liberalismong panlipunan. Ang nangingibabaw na partido sa Canada ay ang Partido Liberal, at karaniwang itinuturing ang Partido Demokratiko na liberal sa Estados Unidos.[25][26][27] Sa Estados Unidos, karaniwang tinatawag na mga konserbatibo sa malawak na kahulugan ang mga konserbatibong liberal.[28][29] Sa kontekstong Amerikano, kadalasang peyoratibo na tawag ang liberal.[30]
Pilosopiya
Ang liberalismo—kapwa bilang isang agos pampulitika at isang tradisyong intelektuwal na tradisyon—ay isang modernong kaisipan na nagsimula noong ika-17 dantaon, bagama't may mga pasimula ang ilang mga ideyang pampilosopiyang liberal noong klasikong sinaunang panahon at Tsinong Imperyal.[31][32] Pinuri ng Emperador Romano na si Marco Aurelio "ang ideya ng isang pamahalaang pinangangasiwaan patungkol sa pantay na karapatan at pantay na kalayaan sa pagsasalita, at ang ideya ng isang makaharing pamahalaan na gumagalang higit sa lahat sa kalayaan ng pinamamahalaan".[33] Nakilala rin ng mga iskolar ang maraming prinsipyong pamilyar sa mga kontemporaryong liberal sa mga gawa ng ilang Sopista at ang Funeral Oration (Orasyon sa Libing) ni Perikles.[34] Paghahantong ang pilosopiyang liberal ng isang malawak na intelektuwal na tradisyon na nagsuri at nagpasikat sa ilan sa mga pinakamahalaga at kontrobersyal na prinsipyo ng makabagong mundo. Nailalarawan ng napakalaking resultang pang-iskolar bilang naglalaman ng "kayamanan at pagkakaiba-iba", subalit kadalasang nangangahulugan ang pagkakaiba-iba na iyon na nagmula ang liberalismo sa iba't ibang mga pormulasyon at nagpapakita ng hamon sa sinumang naghahanap ng malinaw na kahulugan.[35]
Pagpuna at suporta
Ang liberalismo ay umani ng kritisismo at suporta mula sa iba't ibang pangkat pang-ideolohiya sa buong kasaysayan nito. Sa kabila ng mga masalimuot na relasyon na ito, ipinahayag ng ilang mga iskolar ang liberalismo ay talagang "tinatanggihan ang ideolohikal na pag-iisip" sa kabuuan, karamihan dahil maaaring humantong ang gayong pag-iisip sa mga inaasahang hindi makatotohanan para sa lipunan ng tao.[36]
Mga kaurian
Liberalismong panlipunan
Ang liberalismong panlipunan[a] ay isang pilosopiyang pampolitika at kategorya ng liberalismo na sinasang-ayunan ang katarungang panlipunan, mga serbisyong panlipunan, isang ekonomiyang magkahalo, at ang pagpapalawak ng karapatang sibil at pampolitika, salungat sa klasikong liberalismo na sinsuporta ang di-kinokontrol na kapitalismong laissez-faire na may napakaliit na mga serbisyo ng pamahalaan.