Kosmolohiya
Ang kosmolohiya ay ang sangay ng astronomiya na tumatalakay sa uniberso.[1][2] Binibigyan kahulugan ng NASA ang kosmolohiya bilang "Ang pag-aaral ng istruktura at mga pagbabago sa kasalukuyang uniberso".[3] Ang isa pang kahulugan ng kosmolohiya ay "ang pag-aaral ng uniberso, at ang lugar ng sangkatauhan dito".[4]
Nangingibabaw sa modernong kosmolohiya ang teorya ng Big Bang (lit. Malaking Putok), na pinagsasama-sama ang astronomiyang nagmamasid at pisikang pampartikula.
Kahit na kamakailan lamang ang salitang kosmolohiya (unang ginamit noong 1730 sa Cosmologia Generalis ni Christian Wolff), may mahabang kasaysayan ang pag-aaral ng uniberso.
Kasaysayan
Hanggang noong Renasimiyento, naisip ng mga tao na ang mga planeta lamang hanggang Saturno, at mga bituin ang uniberso. Sa pag-imbento ng teleskopyo, mas makikita natin ang uniberso. Sa unang bahagi ng ika-20 dantaon, inakala ng mga astronomo na ang Milky Way (o Ariwanas) ay ang buong uniberso. Nang maglaon, sa pamamagitan ng astropotograpiya at espektroskopya, ipinakita ng mga astronomo (halimbawa, si Edwin Hubble) na isa lamang sa maraming galaksiya ang Milky Way.
Ang modernong kosmolohiya ay itinuturing na nagsimula noong 1917 sa huling papel ng teorya ng pangkalahatang relatibidad ni Albert Einstein.[5] Dahil dito, napagtanto ng mga pisiko na nagbago ang uniberso. Kapag sinumulang baguhin ng isang siyentipikong disiplina ang isang ideya na pinaniniwalaan ng maraming tao, kilala itong bilang isang paradigm shift o pagbabagong paradigma.[6] Maraming mga siyentipiko ang pinagtatalunan kung may iba pang mga galaksiya. Natapos ang pagtatalo nang matagpuan ni Edwin Hubble ang mga Bariyableng Sepeyda (Cepheid Variable) sa Galaksiyang Andromeda noong 1926.[7][8]
Ang modelong Big Bang ay iminungkahi noon ng paring Belga na si Georges Lemaître noong 1927.[9] Sinuportahan ito ng pagtuklas ni Edwin Hubble noong 1929 ng redshift (o ang paglipat ng liwanag sa mas mataas at mas pulang wavelength o haba).[10] Nang maglaon, ginawa ang pagtuklas ng cosmic microwave background radiation (CMBR, lit. likurang radyasyon ng mikroondang kosmiko). Natagpuan ito nina Arno Penzias at Robert Woodrow Wilson noong 1964.[11]
Ang lahat ng mga pagtuklas ay nasuportahan noong ika-21 dantaon. Natagpuan ang ilan pang mga obserbasyon ng CMBR sa pamamagitan ng COBE, [12] WMAP, [13] at satelayt na Planck.[14] Natagpuan ang ilan pang mga obserbasyon ng redshift ng 2dfGRS [15] at SDSS.[16] Tumitingin ang isang pagsuring pang-astronomiya sa isang lugar sa kalawakan. Ang pagsuring redshift ay isang pagsuri na naghahanap ng mga redshift.
Noong Disyembre 1, 2014, sa pagpupulong Planck 2014 sa Ferrara, Italya, iniulat ng mga astronomo na ang uniberso ay 13.8 bilyong taong gulang at binubuo ng 4.9% materyang regular, 26.6% materyang madilim at 68.5% enerhiyang madilim.[17]
Mga disiplina
Sentrong gumanap ang pisika at astropiska sa paghuhubog ng pagkaunawa natin sa uniberso sa pamamagitan ng obserbasyon at eksperimentong siyentipiko. Nahubog ang kosmolohiyang pisikal ng parehong matematika at obserbasyon sa isang pagsuri ng buong uniberso. Pangkalahatang inuunawa ang uniberso na nagsimula sa pamamagitan ng Big Bang, na sinundan ng halos kagyat ng inplasyong kosmiko, isang pagpapalawak ng kalawakan kung saan inisip na umusbong ang uniberso noong mga nakalipas na 13.799 ± 0.021 bilyong taon.[18] Pinag-aaralan sa kosmohoniya ang pinagmulan ng uniberso, at minamapa ng kosmograpiya ang mga katangian ng uniberso.
Sa Encyclopédie ni Diderot, nahahati ang kosmolohiya sa uranolohiya (ang agham ng mga kalangitan), erolohiya (ang agham ng himpapawid), heolohiya (ang agham ng mga lupalop), at hidrolohiya (ang agham ng mga tubig).[19]
Isinasalarawan din ang kosmolohiyang metapisikal bilang ang paglalagay sa mga tao sa uniberso na may kaugnayan sa iba pang mga entidad. Inihalimbawa ito ng obserbasyon ni Marco Aurelio na ang lugar ng tao sa relasyon na iyon: "Ang sinuman na hindi alam kung ano ang mundo ay hindi alam kung nasaan siya, at sinuman ang hindi alam kung ano ang layunin ng umiiral na mundo, hindi niya alam kung sino siya, maging kung ano ang mundo."[20]