อำเภอหล่มสัก

อำเภอหล่มสักมีอาณาเขตติดต่อกับอำเภอข้างเคียง ดังนี้

• ทิศเหนือ ติดต่อกับอำเภอหล่มเก่าและอำเภอน้ำหนาว
• ทิศตะวันออก ติดต่อกับอำเภอน้ำหนาว และอำเภอคอนสาร (จังหวัดชัยภูมิ)
• ทิศใต้ ติดต่อกับอำเภอเมืองเพชรบูรณ์
• ทิศตะวันตก ติดต่อกับอำเภอเขาค้อ

หล่มศักดิ์ เดิมเป็นเมืองหนึ่งสร้างขึ้นในสมัยรัชกาลพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวหลังสงครามเจ้าอนุวงศ์ เพราะเมืองหล่ม (เก่า) ถูกทำลายไปมาก จึงย้ายมาตั้งเมืองใหม่ริมน้ำสัก จึงเรียกเมืองหล่มแห่งใหม่นี้ว่า "หล่มสัก" (แต่ทางราชการสยามสะกดว่า "หล่มศัก" หรือ "หล่มศักดิ์")^[1] ครั้นเวลาต่อมาเมืองหล่มศักดิ์ได้พัฒนาขึ้นเป็นชุมชนใหญ่

ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวได้มีการจัดตั้งมณฑลเทศาภิบาลขึ้น จึงได้มีการจัดตั้งเมืองหล่มศักดิ์ (ในฐานะเขตการปกครองระดับที่สองในระบบเทศาภิบาล) ขึ้นกับมณฑลเพชรบูรณ์ตั้งแต่ พ.ศ. 2442 โดยเมืองหล่มศักดิ์ในขณะนั้นมีอาณาเขตกินไปถึงอำเภอด่านซ้าย และอำเภอวังสะพุง ครั้นวันที่ 17 เมษายน พ.ศ. 2450 จึงยกอำเภอวังสะพุงไปขึ้นกับเมืองเลยแทน^[3] (ภายหลังอำเภอด่านซ้าย แยกออกเป็นอำเภอภูเรือและอำเภอนาแห้ว ส่วนอำเภอวังสะพุงแยกเป็นอำเภอภูกระดึง อำเภอภูหลวง อำเภอเอราวัณ อำเภอผาขาว และอำเภอหนองหิน ปัจจุบันขึ้นอยู่กับจังหวัดเลย) เมื่อ พ.ศ. 2459 ได้มีประกาศเปลี่ยนคำว่า "เมือง" มาเป็น "จังหวัด" เมืองหล่มศักดิ์จึงถูกเรียกว่าจังหวัดหล่มศักดิ์^[1] ขณะนั้นแบ่งเขตการปกครองเป็นสองอำเภอ คือ อำเภอเมือง (ต่อมาเปลี่ยนชื่อเป็นอำเภอวัดป่าใน พ.ศ. 2460) และอำเภอหล่มเก่า^[4]

จังหวัดหล่มศักดิ์มีการสร้างระบบสาธารณูปโภคต่าง ๆ เช่น ตั้งโรงเรียนประจำจังหวัด คือ โรงเรียนสัตรีจังหวัดหล่มศักดิ์^[5] (ปัจจุบันคือโรงเรียนหล่มสักวิทยาคม)^[6] และมีการสร้างสนามบินประจำจังหวัดหล่มศักดิ์ (ปัจจุบันคือ สนามบินสักหลง) เพราะขณะนั้นเมืองหล่มศักดิ์เป็นเมืองห่างไกลและยังไม่มีเส้นทางคมนาคม^[7] การนี้ชาวจังหวัดหล่มศักดิ์ได้ร่วมกันบริจาคเงินเพื่อสร้างเครื่องบินชื่อ "จังหวัดหล่มศักดิ์ 1" ที่ตั้งชื่อเพื่อเป็นเกียรติแก่ชาวหล่มศักดิ์ที่ได้ร่วมบริจาค^[8]

จังหวัดหล่มศักดิ์ถูกยุบรวมเข้ากับจังหวัดเพชรบูรณ์ เมื่อวันที่ 21 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2474^[2] เพื่อประหยัดงบประมาณราชการ ต่อมา พ.ศ. 2481 ได้เปลี่ยนชื่ออำเภอวัดป่าเป็นอำเภอหล่มศักดิ์^[9] หลังจากนั้นการสะกดคำว่า "หล่มศักดิ์" เป็น "หล่มสัก" เกิดขึ้นและถูกเปลี่ยนกลับหลายครั้งตั้งแต่ พ.ศ. 2484 จนใน พ.ศ. 2489 จึงสะกดว่า "หล่มสัก" สืบมา^[1]

• วันที่ 28 มกราคม 2442 ยกฐานะบริเวณเพชรบูรณ์ ตั้งขึ้นเป็นมณฑลเพชรบูรณ์ และให้ยกเมืองหล่มศักดิ์มารวมมณฑลเพชรบูรณ์ ยกเว้นเมืองเลยและเมืองแก่นท้าว (เมืองขึ้นของเมืองหล่มศักดิ์) ให้อยู่มณฑลฝ่ายเหนือ^[10]
• วันที่ 2 ตุลาคม 2447 ยกเลิกมณฑลเพชรบูรณ์ ไปอยู่ในความรับผิดชอบของข้าหลวงเทศาภิบาลมณฑลพิษณุโลก และยกเมืองเพชรบูรณ์ เมืองหล่มศักดิ์ ไปขึ้นกับมณฑลพิษณุโลก^[11]
• วันที่ 13 สิงหาคม 2448 โอนพื้นที่อำเภอด่านซ้าย มณฑลพิษณุโลก มาขึ้นกับเมืองหล่มศักดิ์^[12]
• วันที่ 9 กุมภาพันธ์ 2450 ตั้งมณฑลเพชรบูรณ์ ยกเมืองหล่มศักดิ์ให้ขึ้นมณฑลเพชรบูรณ์^[13] ตามเดิม
• วันที่ 21 เมษายน 2450 โอนพื้นที่อำเภอวังสะพุง แขวงเมืองหล่มศักดิ์ มณฑลพิษณุโลก (มณฑลเพชรบูรณ์) ไปขึ้นกับบริเวณน้ำเหือง เมืองเลย มณฑลอุดร^[3]
• วันที่ 12 กันยายน 2458 ยกเลิกมณฑลเพชรบูรณ์ ไปอยู่ในความรับผิดชอบของสมุหเทศาภิบาลมณฑลพิษณุโลก และยกเมืองเพชรบูรณ์ เมืองหล่มศักดิ์ ไปขึ้นกับมณฑลพิษณุโลก^[14]
• วันที่ 29 เมษายน 2460 เปลี่ยนแปลงชื่ออำเภอเมือง จังหวัดหล่มศักดิ์ เป็น อำเภอวัดป่า^[4]
• วันที่ 4 สิงหาคม 2472 ตั้งตำบลหนองไขว่ แยกออกจากตำบลวัดป่า^[15]
• วันที่ 31 สิงหาคม 2473 ตั้งตำบลบ้านกลาง แยกออกจากตำบลบ้านหวาย^[16]
• วันที่ 21 กุมภาพันธ์ 2474 ยุบจังหวัดหล่มศักดิ์ รวมเข้ากับท้องที่จังหวัดเพชรบูรณ์^[2] และโอนพื้นที่อำเภอวัดป่า และอำเภอหล่มเก่า ของจังหวัดหล่มศักดิ์ (เดิม) ขึ้นการปกครองกับจังหวัดเพชรบูรณ์
• วันที่ 19 กันยายน 2481 ตั้งตำบลห้วยไร่ แยกออกจากตำบลบ้านติ้ว^[17]
• วันที่ 14 พฤศจิกายน 2481 เปลี่ยนแปลงชื่ออำเภอวัดป่า จังหวัดเพชรบูรณ์ เป็น อำเภอหล่มศักดิ์^[9]
• วันที่ 13 กุมภาพันธ์ 2488 จัดตั้งเทศบาลตำบลหล่มศักดิ์ ในท้องที่ตำบลวัดป่า และตำบลตาลเดี่ยว^[18]
• วันที่ 10 มิถุนายน 2490 ตั้งตำบลลานบ่า แยกออกจากตำบลหนองไขว่ และตำบลบุ่งคล้า ตั้งตำบลบุ่งน้ำเต้า แยกออกจากตำบลบุ่งคล้า ตั้งตำบลหนองสว่างและตำบลน้ำเฮี้ย แยกออกจากตำบลฝายนาแซง ตั้งตำบลบ้านติ้ว แยกออกจากตำบลห้วยไร่ ตั้งตำบลปากช่อง แยกออกจากตำบลบ้านโสก^[19]
• วันที่ 7 กันยายน 2491 โอนพื้นที่หมู่ 3–4 (ในขณะนั้น) ของตำบลวัดป่า และบางส่วนของหมู่ที่ 1 (ในขณะนั้น) ของตำบลตาลเดี่ยว ที่อยู่ในเขตเทศบาลตำบลหล่มสัก ตั้งขึ้นเป็นตำบลหล่มสัก^[20]
• วันที่ 16 กุมภาพันธ์ 2503 โอนพื้นที่หมู่ 12 (ในขณะนั้น) ของตำบลหนองไขว่ ไปตั้งเป็นหมู่ 16 ตำบลน้ำชุน^[21]
• วันที่ 24 กันยายน 2517 ตั้งตำบลแคมป์สน แยกออกจากตำบลน้ำชุน^[22]
• วันที่ 25 สิงหาคม 2524 ตั้งตำบลทุ่งสมอ แยกออกจากตำบลแคมป์สน^[23]
• วันที่ 16 สิงหาคม 2527 เปลี่ยนแปลงเขตอำเภอเมืองเพชรบูรณ์กับอำเภอหล่มสัก โดยโอนพื้นที่หมู่ 11 บ้านจะวะสิต, หมู่ 12 บ้านธนิตคำเที่ยง และหมู่ที่ 14 บ้านริมสีม่วง ตำบลนางั่ว อำเภอเมืองเพชรบูรณ์ มาขึ้นกับตำบลทุ่งสมอ อำเภอหล่มสัก^[24] เพื่อประโยชน์แก่การพัฒนาโครงการพัฒนาลุ่มน้ำเข็ก–ความมั่นคงของประเทศ
• วันที่ 14 กันยายน 2527 แยกพื้นที่ตำบลทุ่งสมอ และตำบลแคมป์สน จากอำเภอหล่มสัก ไปตั้งเป็น กิ่งอำเภอเขาค้อ^[25] และกำหนดให้ขึ้นการปกครองกับอำเภอหล่มสัก
• วันที่ 5 พฤศจิกายน 2528 ตั้งตำบลริมสีม่วง ตั้งตำบลสะเดาะพง ตั้งตำบลหนองแม่นา และตั้งตำบลเขาค้อ แยกออกจากตำบลทุ่งสมอ^[26]
• วันที่ 11 สิงหาคม 2530 ตั้งตำบลช้างตะลูด แยกออกจากตำบลบ้านกลาง^[27]
• วันที่ 31 สิงหาคม 2531 ตั้งตำบลบ้านไร่ แยกออกจากตำบลลานบ่า^[28]
• วันที่ 15 กันยายน 2532 ตั้งตำบลเข็กน้อย แยกออกจากตำบลแคมป์สน^[29]
• วันที่ 19 มิถุนายน 2534 ยกฐานะกิ่งอำเภอเขาค้อ อำเภอหล่มสัก เป็น อำเภอเขาค้อ^[25]
• วันที่ 3 ธันวาคม 2536 ตั้งตำบลปากดุก แยกออกจากตำบลตาลเดี่ยว^[30]
• วันที่ 24 กันยายน 2538 จัดตั้งเทศบาลตำบลหล่มสัก ขึ้นเป็น เทศบาลเมืองหล่มสัก^[31]
• วันที่ 4 มกราคม 2539 ตั้งตำบลบ้านหวาย แยกออกจากตำบลบ้านโสก^[32]
• วันที่ 29 เมษายน 2547 เปลี่ยนแปลงเขตตำบลหล่มสัก ในเขตเทศบาลเมืองหล่มสัก^[33]
• วันที่ 1 กรกฎาคม 2547 ยุบสภาตำบลหนองสว่าง สภาตำบลน้ำเฮี้ย รวมกับองค์การบริหารส่วนตำบลฝายนาแซง^[34]
• วันที่ 29 กรกฎาคม 2552 จัดตั้งองค์การบริหารส่วนตำบลตาลเดี่ยว เป็น เทศบาลตำบลตาลเดี่ยว^[35]

อำเภอหล่มสักแบ่งเขตการปกครองย่อยออกเป็น 23 ตำบล 251 หมู่บ้าน ดังนี้

ท้องที่อำเภอหล่มสักประกอบด้วยองค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น 21 แห่ง ได้แก่

• เทศบาลเมืองหล่มสัก ครอบคลุมพื้นที่ตำบลหล่มสักทั้งตำบล
• เทศบาลตำบลตาลเดี่ยว ครอบคลุมพื้นที่ตำบลตาลเดี่ยวทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลวัดป่า ครอบคลุมพื้นที่ตำบลวัดป่าทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลฝายนาแซง ครอบคลุมพื้นที่ตำบลฝายนาแซง ตำบลหนองสว่าง และตำบลน้ำเฮี้ยทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลสักหลง ครอบคลุมพื้นที่ตำบลสักหลงทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลท่าอิบุญ ครอบคลุมพื้นที่ตำบลท่าอิบุญทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลบ้านโสก ครอบคลุมพื้นที่ตำบลบ้านโสกทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลบ้านติ้ว ครอบคลุมพื้นที่ตำบลบ้านติ้วทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลห้วยไร่ ครอบคลุมพื้นที่ตำบลห้วยไร่ทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลน้ำก้อ ครอบคลุมพื้นที่ตำบลน้ำก้อทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลปากช่อง ครอบคลุมพื้นที่ตำบลปากช่องทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลน้ำชุน ครอบคลุมพื้นที่ตำบลน้ำชุนทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลหนองไขว่ ครอบคลุมพื้นที่ตำบลหนองไขว่ทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลลานบ่า ครอบคลุมพื้นที่ตำบลลานบ่าทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลบุ่งคล้า ครอบคลุมพื้นที่ตำบลบุ่งคล้าทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลบุ่งน้ำเต้า ครอบคลุมพื้นที่ตำบลบุ่งน้ำเต้าทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลบ้านกลาง ครอบคลุมพื้นที่ตำบลบ้านกลางทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลช้างตะลูด ครอบคลุมพื้นที่ตำบลช้างตะลูดทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลบ้านไร่ ครอบคลุมพื้นที่ตำบลบ้านไร่ทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลปากดุก ครอบคลุมพื้นที่ตำบลปากดุกทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลบ้านหวาย ครอบคลุมพื้นที่ตำบลบ้านหวายทั้งตำบล

• หลักเมืองหล่มสัก
• อนุสาวรีย์พ่อขุนผาเมือง ที่ตั้งเมืองของพ่อขุนผาเมือง ผู้ร่วมสถาปนากรุงสุโขทัยพร้อมกับพ่อขุนศรีอินทราทิตย์
• หอวัฒนธรรมนครบาลเพชรบูรณ์ แหล่งศึกษาประวัติ ความเป็นมา และวัฒนธรรมของชาวหล่มสัก
• ถ้ำฤๅษีสมบัติ เคยเป็นที่ตั้งของกระทรวงการคลัง เพื่อเป็นสถานที่เก็บสมบัติของแผ่นดิน สมัยจอมพลป.พิบูลสงครามเป็นนายกรัฐมนตรี
• วนอุทยานน้ำตกธารทิพย์ น้ำตกขนาดใหญ่ชั้นเดียวที่เป็นที่รู้จักกันเป็นอย่างดีของชาวจังหวัดเพชรบูรณ์
• ตลาดเช้าหล่มสัก แหล่งรวมของสด อาหาร เสื้อผ้า และสินค้ามากมายกลางอำเภอหล่มสัก
• สะพานเจ็ดสี สะพานเชื่อมจากถนนพิทักษ์ไปยังสวนสาธารณะดงตาลข้ามแม่น้ำป่าสัก ตอนกลางคืนจะเปิดไฟเจ็ดสีสลับกันไปมา
• สวนสาธารณะดงตาล แหล่งพักผ่อนหย่อนใจกลางเมืองของชาวหล่มสัก
• เขื่อนปากห้วยขอนแก่น เขื่อนกักเก็บน้ำจากทิวเขาเพชรบูรณ์ตะวันออก
• เขื่อนบ้านน้ำก้อ เขื่อนกักเก็บน้ำจากทิวเขาเพชรบูรณ์ตะวันตก
• ถนนคนเดินไทหล่ม แหล่งรวมสินค้าโอท็อปทั่วอำเภอหล่มสัก จัดขึ้นทุกคืนวันเสาร์
• แกรนแคนยอนหล่มสัก แพะเมืองผีในเพชรบูรณ์
• อ่างเก็บน้ำห้วยน้ำก้อ อ่างเก็บที่อยู่บริเวณทิศตะวันตก

อำเภอหล่มสักมีสินค้าที่ขึ้นชื่อ คือ ข้าวเหนียว, กะหล่ำปลี, ผักหลายชนิด (ภูทับเบิก (อำเภอหล่มเก่า) ได้ชื่อว่าเป็นสถานที่ที่ปลูกพืชผักที่ดีที่สุดแห่งหนึ่งของประเทศไทย), สตรอว์เบอร์รี, เส้นขนมจีนหลากสี, มีดพื้นบ้านของชุมชนบ้านใหม่ ตำบลตาลเดี่ยว, ผ้ามุก ผ้าไหมทอพื้นบ้านของบ้านติ้ว^[36]

มีตลาดกลางค้าผักขนานใหญ่ชื่อว่าตลาดสันติสุข และมีจุดพักรถบรรทุกที่มาจากทั่วประเทศ

• งานเส็งกลอง ล่องโคมไฟ ไหว้พ่อขุน จัดช่วงเทศกาลปีใหม่ของทุกปี ตั้งแต่วันที่25ธันวาคมถึงวันที่2มกราคม
• ประเพณีบุญบั้งไฟ ช่วงเริ่มต้นฤดูฝนของทุกปี
• งานนมัสการรอยพระพุทธบาท ระหว่างวันเพ็ญเดือนสามของทุกปี