อำเภอนครหลวง

ในสมัยอยุธยานั้น บริเวณนอกกำแพงเมืองถูกแบ่งออกเป็นเขตการปกครอง 3 เขต เรียกว่าแขวง (ภายหลังเปลี่ยนมาเรียกอำเภอ) ประกอบด้วยแขวงขุนนคร แขวงขุนเสนา และแขวงขุนอุทัย

แขวงขุนนครนั้น ต่อมาแยกออกเป็นแขวง คือ

1. แขวงนครใหญ่ ซึ่งต่อมาแยกเป็น แขวงนครใหญ่ (อำเภอมหาราชในปัจจุบัน) และ แขวงนครใน (อำเภอบางปะหันในปัจจุบัน)
2. แขวงนครน้อย ต่อมาก็แยกออกเป็น 2 แขวงเช่นกัน คือ

• แขวงนครน้อย ซึ่งต่อมาเปลี่ยนชื่อเป็นอำเภอท่าเรือ
• แขวงนครกลาง ต่อมาก็ได้เปลี่ยนมาเรียกว่า อำเภอนครกลาง มีที่ว่าการอำเภออยู่ที่ตำบลบ่อโพง แต่ด้วยสถานที่ตั้ง ณ ตำบลบ่อโพงนั้นไม่เป็นศูนย์กลาง ในเวลาต่อมาจึงมีการย้ายที่ว่าการอำเภอนครกลางมาอยู่ที่ตำบลนครหลวง (เหตุที่ชื่อตำบลนครหลวงเพราะเป็นที่ตั้งของปราสาทนครหลวง) แล้วจึงเปลี่ยนชื่อมาเป็น อำเภอนครหลวง จนถึงปัจจุบัน ^[1]

ส่วนนี้ตั้งแต่ พ.ศ. 2490 ถึงปัจจุบัน

• วันที่ 10 มิถุนายน 2490 ตั้งตำบลคลองสะแก แยกออกจากตำบลบ่อโพง ตั้งตำบลหนองปลิง แยกออกจากตำบลบ่อโพง และตำบลบ้านชุ้ง ตั้งตำบลปากจัน แยกออกจากตำบลบางระกำ ตั้งตำบลบางพระครู แยกออกจากตำบลนครหลวง ตั้งตำบลท่าช้าง แยกออกจากตำบลพระนอน^[2]
• วันที่ 16 มิถุนายน 2490 โอนพื้นที่หมู่ 10-14 ตำบลพระนอน (ในขณะนั้น) ไปขึ้นกับ ตำบลท่าช้าง (หมู่ 3-7 ในขณะนั้น) ^[3]
• วันที่ 6 กรกฎาคม 2494 โอนพื้นที่หมู่ 7 ตำบลบางระกำ (ในขณะนั้น) ไปขึ้นกับ ตำบลนครหลวง (หมู่ 8 ในขณะนั้น) ^[4]
• วันที่ 10 ธันวาคม 2499 จัดตั้งสุขาภิบาลนครหลวง ในท้องที่บางส่วนของตำบลนครหลวง บางส่วนของตำบลบางระกำ และ บางส่วนของตำบลบางพระครู ^[5]
• วันที่ 28 พฤศจิกายน 2536 จัดตั้งสุขาภิบาลอรัญญิก ในท้องที่บางส่วนของตำบลพระนอน บางส่วนของตำบลท่าช้าง และ บางส่วนของตำบลสามไถ ^[6]
• วันที่ 25 พฤษภาคม 2542 ยกฐานะจากสุขาภิบาลนครหลวง และ สุขาภิบาลอรัญญิก เป็น เทศบาลตำบลนครหลวง และ เทศบาลตำบลอรัญญิก

อำเภอนครหลวงตั้งอยู่ทางทิศตะวันออกเฉียงเหนือของจังหวัด มีอาณาเขตติดต่อกับเขตการปกครองข้างเคียง ดังนี้

• ทิศเหนือ ติดต่อกับอำเภอดอนพุด (จังหวัดสระบุรี) และอำเภอท่าเรือ
• ทิศตะวันออก ติดต่อกับอำเภอท่าเรือและอำเภอภาชี
• ทิศใต้ ติดต่อกับอำเภออุทัยและอำเภอพระนครศรีอยุธยา
• ทิศตะวันตก ติดต่อกับอำเภอบางปะหัน

อำเภอนครหลวงแบ่งเขตการปกครองย่อยออกเป็น 12 ตำบล 74 หมู่บ้าน ได้แก่

ท้องที่อำเภอนครหลวงประกอบด้วยองค์การบริหารส่วนท้องถิ่น 8 แห่ง ได้แก่

• เทศบาลตำบลนครหลวง ครอบคลุมพื้นที่ตำบลนครหลวงทั้งตำบล รวมถึงบางส่วนของตำบลบางระกำและตำบลบางพระครู
• เทศบาลตำบลอรัญญิก ครอบคลุมพื้นที่ตำบลท่าช้าง ตำบลสามไถ และตำบลพระนอนทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลบ่อโพง ครอบคลุมพื้นที่ตำบลบ่อโพงทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลบ้านชุ้ง ครอบคลุมพื้นที่ตำบลบ้านชุ้งทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลปากจั่น ครอบคลุมพื้นที่ตำบลปากจั่นทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลแม่ลา ครอบคลุมพื้นที่ตำบลแม่ลาทั้งตำบล รวมถึงตำบลบางระกำและตำบลบางพระครู (นอกเขตเทศบาลตำบลนครหลวง)
• องค์การบริหารส่วนตำบลหนองปลิง ครอบคลุมพื้นที่ตำบลหนองปลิงทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลคลองสะแก ครอบคลุมพื้นที่ตำบลคลองสะแกทั้งตำบล

• สมเด็จพระอริยวงศาคตญาณ (วาสน์ วาสโน) เป็นสมเด็จพระสังฆราชสกลมหาสังฆปริณายก พระองค์ที่ 18 แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ จากตำบลบ่อโพง
• สมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ (ฟื้น ชุตินฺธโร)เป็นสมเด็จพระราชาคณะ อดีตเจ้าคณะใหญ่หนกลาง อดีตกรรมการมหาเถรสมาคม อดีตแม่กองบาลีสนามหลวง และอดีตเจ้าอาวาสวัดสามพระยา จากตำบลคลองสะแก
• สมเด็จพระพุทธชินวงศ์ (สมศักดิ์ อุปสโม) (นามสกุลเดิม ชูมาลัยวงศ์) กรรมการมหาเถรสมาคม เจ้าคณะใหญ่หนกลางและ เจ้าอาวาสวัดพิชยญาติการามวรวิหาร จากตำบลบ่อโพง
• พระพรหมดิลก (เอื้อน หาสธมฺโม) (นามสกุลเดิม กลิ่นสาลี) น.ธ.เอก, ป.ธ.9 พระราชาคณะเจ้าคณะรอง กรรมการมหาเถรสมาคม เจ้าคณะภาค 14 ตำแหน่งเจ้าอาวาสวัดสามพระยาวรวิหาร จากตำบลนครหลวง
• พระเทพวรเวที (วิน โฆสิโต) อดีตเจ้าคณะจังหวัดพระนครศรีอยุธยา อดีตเจ้าอาวาสวัดบรมวงศ์อิศรวรารามวรวิหาร เคยจำพรรษาและเป็นเจ้าอาวาส ณ วัดโตนด ตำบลนครหลวง (แต่เดิมเกิดที่อำเภอภาชี)
• พระญาณไตรโลก (สมคิด ป.ธ.4) รองเจ้าคณะจังหวัดพระนครศรีอยุธยา เจ้าอาวาสวัดบรมวงศ์อิศรวรารามวรวิหาร อำเภอพระนครศรีอยุธยา แทนพระเทพวรเวที (วิน โฆสิโต) ที่มรณภาพไป อดีตเจ้าอาวาสวัดมเหยงค์

อำเภอนครหลวง เป็นเขตอุตสาหกรรมแห่งหนึ่งของจังหวัดพระนครศรีอยุธยา มีนิคมอุตสาหกรรม 1 แห่ง คือ

• นิคมอุตสาหกรรมนครหลวง ตั้งอยู่ในตำบลบางพระครู

• โรงเรียนนครหลวงอุดมรัชต์วิทยา เปิดสอนในระดับชั้นมัธยมศึกษาตอนต้น-และมัธยาศึกษาตอนปลายเป็นสถานศึกษาขนาดกลาง เป็นโรงเรียนประจำอำเภอนครหลวง
• โรงเรียนท่าช้างวิทยาคมเปิดสอนในระดับชั้นมัธยมศึกษาตอนต้น-และมัธยมศึกษาตอนปลาย เป็นสถานศึกษาขนาดเล็ก

• ปราสาทนครหลวง เริ่มสร้างขึ้นในสมัยสมเด็จพระเจ้าปราสาททอง โดยทรงโปรดให้ช่างไปถ่ายแบบมาจากปราสาทเมืองพระนครหลวง ประเทศกัมพูชา เพื่อเป็นที่พักร้อนก่อนที่จะเสด็จไปนมัสการรอยพระพุทธบาทจังหวัดสระบุรี
• พิพิธภัณฑ์หัตถกรรมอรัญญิกมีดอรัญญิก ตั้งอยู่ในตำบลท่าช้าง อำเภอนครหลวง จังหวัดพระนครศรีอยุธยา
• หมู่บ้านหัตถกรรมมีดอรัญญิกหมู่บ้านอรัญญิก ตั้งอยู่หมู่ที่ 6 และ 7 ตำบลท่าช้าง อำเภอนครหลวง จังหวัดพระนครศรีอยุธยา แท้จริงแล้วหมู่บ้านอรัญญิกมีอาณาเขตครอบคลุมพื้นที่สองหมู่บ้าน ได้แก่ บ้านต้นโพธิ์ และบ้านหนองไผ่ ทั้งสองหมู่บ้านมีชื่อเสียงโด่งดัง เพราะเป็นแหล่งผลิตมีดที่ใหญ่แห่งหนึ่งของประเทศที่ทำกันเป็นล่ำเป็นสันมาเกือบสองร้อยปี

• ข้อมูลตำบลในจังหวัดพระนครศรีอยุธยาจากเว็บไซต์ ThaiTambon.com เก็บถาวร 2011-04-25 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน
• อยุธยา