แปลก สัตยานุกูล

คุณหญิงสัตยานุกูล นามเดิม แปลก^[2][3] (สกุลเดิม: โรจนกุล) เกิดในรัชกาลที่ 4 มีนิวาสสถานเดิมอยู่ที่แขวงบ้านช่างหล่อ วังหลัง ด้านหลังโรงพยาบาลศิริราช^[4] เมื่อวัยเยาว์ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดเกล้า ฯ ให้คุณแปลกเข้ารับราชการมีตำแหน่งเป็นคุณพนักงานชั้นนางพระกำนัลส่วนพระองค์ในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว และสมเด็จพระเทพศิรินทราบรมราชินีในพระบรมมหาราชวัง^[5]

สมัยรัชกาลที่ 5 คุณแปลกได้กราบบังคมทูลลาออกจากตำแหน่งนางพระกำนัลเพื่อสมรสกับพระยาประสิทธิสงคราม (นุช) (ต้นสกุล: มหานีรานนท์) ผู้ว่าราชการจังหวัดกาญจนบุรี (บรรดาศักดิ์เดิม: พระจินดารักษ์) ข้าราชการกระทรวงมหาดไทย มีบุตรและบุตรีรวม 6 คน ซึ่งบุตรีคนที่ 4 ชื่อ แนบ มหานีรานนท์^[6]

สมัยรัชกาลที่ 6 พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระกรุณาโปรดเกล้า ฯ ให้คุณหญิงสัตยานุกูล (แปลก) เข้ารับราชการมีตำแหน่งเป็นนางสนองพระโอษฐ์ (ฝ่ายใน) ส่วนพระองค์ในพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว และสมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง และทรงพระกรุณาโปรดเกล้า ฯ พระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้าชั้นจตุตถจุลจอมเกล้า เมื่อ พ.ศ. 2455^[7] และโปรดเกล้า ฯ ให้ คุณแนบ มหานีรานนท์ บุตรีของคุณหญิงสัตยานุกูล (แปลก) เป็นข้าหลวง (ฝ่ายใน) ส่วนพระองค์ในสมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวงตามมารดา^[8] ซึ่งกาลต่อมาบุตรีของท่านกลายเป็นปูชนียบุคคลสำคัญด้านพระพุทธศาสนา คือ อาจารย์แนบ มหานีรานนท์ บรรดาศิษยานุศิษย์ได้ร่วมกันเป็นก่อตั้งมูลนิธิแนบมหานีรานนท์ เมื่อวันที่ 7 พฤศจิกายน พ.ศ. 2523 ณ บ้านบางขุนนนท์ เขตบางกอกน้อย กรุงเทพมหานคร^[9]

เมื่อ พ.ศ. 2466 ปีกุน เดือนมีนาคม คุณหญิงสัตยานุกูล (แปลก) ได้กราบบังคมทูลใต้ฝ่าพระบาทขอพระอนุญาตสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ หอพระสมุดวชิรญาณ เพื่อขอจัดพิมพ์หนังสือแจกงานปลงศพสนองคุณผู้สามีในงานพระราชทานเพลิงศพ อำมาตย์เอก พระยาสัตยานุกูล (นุช มหานีรานนท์) ผู้กำกับถือน้ำพิพัฒน์สัตยา กระทรวงมหาดไทย ซึ่งเป็นราชทินนามและตำแหน่งสุดท้ายในการรับราชการ เสด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพฯ จึงโปรดประทานให้พิมพ์หนังสือเรื่อง “เรื่องไทรโยคเปนอย่างไร”^[10] พระนิพนธ์ของสมเด็จพระราชปิตุลาบรมพงศาภิมุข เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ กรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช และทรงเรียบเรียงประวัติแทรกไว้เป็นที่ระลึก

คุณหญิงสัตยานุกูล (แปลก โรจนกุล) มีอุปนิสัยรักษาอุโบสถศีลเป็นประจำทุกวันพระ และจัดให้มีการทำบุญและสนทนาธรรมอยู่เป็นประจำ ณ นิวาสสถานของตน ส่งผลให้บุตรธิดาสนใจในพระพุทธศาสนาตั้งแต่วัยเยาว์^[8]

• นางพระกำนัล (ฝ่ายใน) ในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว และสมเด็จพระเทพศิรินทราบรมราชินี
• นางสนองพระโอษฐ์ (ฝ่ายใน) ในสมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง

• พ.ศ. 2455 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า ชั้นที่4 จตุตถจุลจอมเกล้า (จ.จ.) (ฝ่ายใน)^[7][11]

เชิงอรรถ