ปลาตะเพียนสาน

การสานปลาตะเพียนด้วยใบลานแล้วนำมาแต่งแต้มด้วยสีแดงแบบโบราณมีมาตั้งแต่สมัยกรุงศรีอยุธยา^[2]: 66 ปรากฏหลักฐานทางประวัติศาสตร์ใน พรรณนาภูมิสถานพระนครศรีอยุธยา เป็นเอกสารจากหอหลวงแผ่นดินสมเด็จพระเจ้าอุทุมพร ความว่า :-

ถนนย่านป่าโทน มีร้านขายทับ โทน เรไร ปีแก้ว จังหน่อง เพลี้ย ขลุ่ย หีบ ไม้อุโลก ไม้ตะแบก ไม้ขนุนใส่ผ้า และขายช้าง ม้า กระดาษ อู่ เปล ศาลพระภูมิ เจว็ดเขียนเทวรูป เสื่อลําแพน ปลาตะเพียนใบลาน จิงโจ้^[3]: 70

การสานปลาตะเพียนด้วยใบลานเกิดจากทัศนคติและความเชื่อด้านศาสนาพุทธของคนสมัยโบราณ^[1]: 99 เชื่อว่าไตรภูมิคือโลกจักรวาลที่ชาวพุทธอาศัยอยู่นั้นเป็นรูปกลมเหมือนถ้วย โอบอุ้มน้ำมหาสมุทรด้วยเขากำแพงจักรวาล ตรงกลางเป็นเขาพระสุเมรุถูกหนีบไว้ด้วยเขาตรีกูฏ มีปลายักษ์เรียกว่า ปลาอานนท์ ^[4]: 72 นอนหนุนจักรวาลอยู่ เมื่อปลาอานนท์ขยับตัวจะทำให้โลกเคลื่อนไหว บางครั้งรุนแรงจนเกิดความเสียหายต่อชีวิตและทรัพย์สิน และมีการเปรียบเทียบเป็นคติ คำพังเพย และสุภาษิตไทยเกี่ยวกับปลาสะท้อนให้เห็นถึงความผูกพันของชาวกรุงศรีอยุธยากับสายน้ำมาตั้งแต่อดีต

ปัจจุบัน การสานปลาตะเพียนด้วยใบลานห้อยเป็นพวงระย้า สื่อความหมายถึงคำอวยพร ความอุดมสมบูรณ์ มีสุขภาพแข็งแรง ร่างกายสมบูรณ์ และมีฐานะมั่งคั่ง^[5]

เครื่องแขวนปลาตะเพียนใบลานพวงหนึ่ง เรียกว่า ปลาลูกสิบห้า ^[1]: 103 ประกอบด้วยลูกปลา 9 ตัว 12 ตัว หรือ 15 ตัวตามแต่ขนาดของแม่ปลา มีส่วนประกอบ 4 ส่วน ดังนี้

• ส่วนที่ 1 พวงกุญแจ ประกอบด้วยห่วงพวงกุญแจ ใช้ลูกปัดชนิดต่างๆ ร้อยพ่วงกับห่วง
• ส่วนที่ 2 ปลาประธาน ห้อยปลาตะเพียนใบลานขนาดกลาง สานด้วยใบลานกว้าง 1 ซม. ยาว 35 ซม. พ่วงต่อกับส่วนที่ 1 ประดับด้วยลูกปัด
• ส่วนที่ 3 ลูกปลา ห้อยปลาตะเพียนใบลานขนาดเล็ก สานด้วยใบลานกว้าง 0.8 ซม. ยาว 16 ซม. พ่วงต่อกับส่วนที่ 2 ประดับด้วยลูกปัด
• ส่วนที่ 4 แม่ปลา ห้อยปลาตะเพียนใบลานขนาดใหญ่ สานด้วยใบลานกว้าง 0.8 ซม. ยาว 16 ซม. พ่วงต่อกับส่วนที่ 3 มีพู่ห้อย 3 พู่ ประดับด้วยลูกปัด

เชิงอรรถ