นายกรัฐมนตรีไทย

ตำแหน่งนายกรัฐมนตรีมีขึ้นภายหลังการปฏิวัติสยาม พ.ศ. 2475 เรียกว่า "ประธานคณะกรรมการราษฎร" ตามพระราชบัญญัติธรรมนูญการปกครองแผ่นดินสยามชั่วคราว พุทธศักราช 2475^[5] อย่างไรก็ตาม มีการวิจารณ์อย่างหนักว่าชื่อตำแหน่งดังกล่าวเหมือนกับตำแหน่งประธานคณะกรรมการราษฎรแห่งสหภาพโซเวียต^[6] ส่งผลให้ในเวลาต่อมา ก็เปลี่ยนมาเรียกว่า "นายกรัฐมนตรี" เมื่อวันที่ 10 ธันวาคม พ.ศ. 2475 ^[7] โดยมีตราประจำสำนักนายกรัฐมนตรีเป็นตราราชสีห์คชสีห์รักษารัฐธรรมนูญ และเป็นตราประจำตำแหน่งนายกรัฐมนตรีไทย

รัฐธรรมนุญแห่งราชอาณาจักรไทยบัญญัติที่มาของนายกรัฐมนตรี รัฐธรรมนูญฉบับปัจจุบันระบุว่านายกรัฐมนตรีมาจากการเลือกของสภาผู้แทนราษฎร และมีบทเฉพาะกาลให้วุฒิสภาชุดแรกตามรัฐธรรมนูญฉบับปัจจุบัน (วาระปี 2562–67) มีส่วนเลือกนายกรัฐมนตรีด้วย

รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช 2560 ซึ่งเป็นรัฐธรรมนูญฉบับปัจจุบัน ได้กำหนดวาระของนายกรัฐมนตรีว่า นายกรัฐมนตรีจะดำรงตำแหน่งรวมกันแล้วเกินแปดปีมิได้ ทั้งนี้ ไม่ว่าจะเป็นการดำรงตำแหน่งติดต่อกันหรือไม่ แต่มิให้นับรวมระยะเวลาในระหว่างที่อยู่ปฏิบัติหน้าที่ต่อไปหลังพ้นจากตำแหน่ง"^[8]

นายกรัฐมนตรีอาจพ้นจากตำแหน่งเพราะถูกอภิปรายไม่ไว้วางใจ สมาชิกสภาผู้แทนราษฎรจำนวนไม่น้อยกว่าหนึ่งในห้าของจำนวนสมาชิกทั้งหมดมีสิทธิเข้าชื่อขอเปิดอภิปรายทั่วไปเพื่อลงมติไม่ไว้วางใจนายกรัฐมนตรี ญัตตินี้ต้องเสนอชื่อผู้สมควรดำรงตำแหน่งนายกรัฐมนตรีคนต่อไปไว้ด้วย เมื่อเสนอญัตติแล้วจะมีการยุบสภาผู้แทนราษฎรมิได้ ทั้งนี้ เพื่อป้องกันไม่ให้นายกรัฐมนตรีหลีกหนีการอภิปราย เว้นแต่จะมีการถอนญัตติหรือการลงมตินั้นไม่ได้เสียงครบ หากสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรลงมติไม่ไว้วางใจ นายกรัฐมนตรีต้องพ้นจากตำแหน่ง และมีผลให้คณะรัฐมนตรีสิ้นสุดลงทั้งคณะด้วย

ในกรณีที่นายกรัฐมนตรีไม่อาจปฏิบัติหน้าที่ได้ พระราชบัญญัติระเบียบบริหารราชการแผ่นดิน พ.ศ. 2534 มาตรา 41 กำหนดให้รองนายกรัฐมนตรีเป็นผู้รักษาราชการ ถ้ามีรองนายกรัฐมนตรีหลายคนให้คณะรัฐมนตรีมอบหมายให้รองนายกรัฐมนตรีคนใดคนหนึ่งเป็นผู้รักษาราชการแทน ถ้าไม่มีผู้ดำรงตำแหน่งรองนายกรัฐมนตรี หรือมีแต่ไม่อาจปฏิบัติราชการได้ ให้คณะรัฐมนตรีมอบหมายให้รัฐมนตรีคนใดคนหนึ่งเป็นผู้รักษาราชการแทน^[9] และรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พ.ศ. 2560 มาตรา 168 ได้กำหนดเพิ่มเติมว่า หากคณะรัฐมนตรีไม่สามารถปฏิบัติหน้าที่ได้หรือลาออกทั้งคณะ ให้ปลัดกระทรวงปฏิบัติหน้าที่แทนรัฐมนตรีว่าการและให้ปลัดกระทรวงคัดเลือกกันเองให้คนหนึ่งปฏิบัติหน้าที่แทนนายกรัฐมนตรี

นายกรัฐมนตรีของประเทศไทยปฏิบัติหน้าที่ ณ ทำเนียบรัฐบาล ซึ่งเป็นสถานที่ราชการสำคัญที่สุดแห่งหนึ่งของประเทศไทย ตั้งอยู่ ณ เลขที่ 1 ถนนพิษณุโลก เขตดุสิต กรุงเทพมหานคร มีเนื้อที่ทั้งสิ้น 27 ไร่ 3 งาน 44 ตารางวา

สำหรับบ้านพักประจำตำแหน่งนายกรัฐมนตรีไทย คือ บ้านพิษณุโลก ซึ่งมีสถาปัตยกรรมที่สวยงาม ออกแบบและสร้างโดย มาริโอ ตามานโญ สถาปนิกประจำราชสำนักสยามชาวอิตาลี มีเนื้อที่ 25 ไร่ 3 งาน

รองนายกรัฐมนตรี มีหน้าที่ในการกำกับการบริหารราชการของกระทรวง หรือทบวงหนึ่งหรือหลายกระทรวงหรือทบวง ตามที่นายกรัฐมนตรีมอบหมาย รวมทั้งเป็นผู้รักษาราชการแทนนายกรัฐมนตรี ในกรณีที่นายกรัฐมนตรีไม่อาจปฏิบัติราชการได้ ตามพระราชบัญญัติระเบียบบริหารราชการแผ่นดิน (เรียงตามลำดับรองนายกรัฐมนตรีดังนี้^[10])

ปัจจุบันมีอดีตนายกรัฐมนตรีที่ยังมีชีวิตอยู่ 11 คน ได้แก่

• 
  ธานินทร์ กรัยวิเชียร
  (วาระ: 2519–2520)
  5 เมษายน พ.ศ. 2470 (97 ปี)
• 
  พลเอก ชวลิต ยงใจยุทธ
  (วาระ: 2539–2540)
  15 พฤษภาคม พ.ศ. 2475 (92 ปี)
• 
  อานันท์ ปันยารชุน
  (วาระ: 2534–2535, มิถุนายน–กันยายน 2535)
  9 สิงหาคม พ.ศ. 2475 (91 ปี)
• 
  พลเอก สุจินดา คราประยูร
  (วาระ: เมษายน–พฤษภาคม 2535)
  6 สิงหาคม พ.ศ. 2476 (90 ปี)
• 
  ชวน หลีกภัย
  (วาระ: 2535–2538, 2540–2544)
  28 กรกฎาคม พ.ศ. 2481 (85 ปี)
• 
  พลเอก สุรยุทธ์ จุลานนท์
  (วาระ: 2549–2551)
  28 สิงหาคม พ.ศ. 2486 (80 ปี)
• 
  สมชาย วงศ์สวัสดิ์
  (วาระ: กันยายน–ธันวาคม 2551)
  31 สิงหาคม พ.ศ. 2490 (76 ปี)
• 
  ทักษิณ ชินวัตร
  (วาระ: 2544–2549)
  26 กรกฎาคม พ.ศ. 2492 (74 ปี)
• 
  พลเอก ประยุทธ์ จันทร์โอชา
  (วาระ: 2557–2566)
  21 มีนาคม พ.ศ. 2497 (70 ปี)
• 
  อภิสิทธิ์ เวชชาชีวะ
  (วาระ: 2551–2554)
  3 สิงหาคม พ.ศ. 2507 (59 ปี)
• 
  ยิ่งลักษณ์ ชินวัตร
  (วาระ: 2554–2557)
  21 มิถุนายน พ.ศ. 2510 (57 ปี)

ส่วนราชการที่อยู่ในบังคับบัญชาขึ้นตรงต่อนายกรัฐมนตรี ตามมาตรา 7 แห่งพระราชบัญญัติปรับปรุงกระทรวง ทบวง กรม พ.ศ. 2545

• สำนักเลขาธิการนายกรัฐมนตรี
• สำนักเลขาธิการคณะรัฐมนตรี
• สำนักข่าวกรองแห่งชาติ
• สำนักงบประมาณ
• สำนักงานสภาความมั่นคงแห่งชาติ
• สำนักงานคณะกรรมการกฤษฎีกา
• สำนักงานคณะกรรมการข้าราชการพลเรือน
• สำนักงานสภาพัฒนาการเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ (เดิมชื่อ สำนักงานคณะกรรมการพัฒนาการเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ)
• สำนักงานคณะกรรมการพัฒนาระบบราชการ^[11]
• สำนักงานคณะกรรมการส่งเสริมการลงทุน^{[12] [13]}
• สำนักงานทรัพยากรน้ำแห่งชาติ^[14]
• สำนักงานขับเคลื่อนการปฏิรูปประเทศ ยุทธศาสตร์ชาติ และการสร้างความสามัคคีปรองดอง^[15]
• สำนักงานคณะกรรมการนโยบายที่ดินแห่งชาติ^[16]

วิกิมีเดียคอมมอนส์มีสื่อที่เกี่ยวข้องกับ นายกรัฐมนตรีไทย

• รายชื่อนายกรัฐมนตรีไทย
• การลงมติเลือกนายกรัฐมนตรีไทย
• รัฐบาลไทย
• สำนักนายกรัฐมนตรี (ประเทศไทย)

• เว็บไซต์อย่างเป็นทางการ
• รายนามนายกรัฐมนตรีแห่งราชอาณาจักรไทย เก็บถาวร 1999-04-27 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน
• ประวัตินายกรัฐมนตรีแห่งราชอาณาจักรไทย เก็บถาวร 2009-07-24 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน