Sllovakia
Sllovakia (sllovakisht: Slovensko), zyrtarisht Republika Sllovake (sllovakisht: Slovenská republika), është një vend pa dalje në det në Evropën Qendrore. Kufizohet me Poloninë në veri, Ukrainën në lindje, Hungarinë në jug, Austrinë në perëndim dhe Republikën Çeke në veriperëndim. Territori kryesisht malor i Sllovakisë përfshin rreth 49,000 kilometra katrorë, duke pritur një popullsi që tejkalon 5.4 milionë banorë. Kryeqyteti dhe qyteti më i madh është Bratislava, ndërsa qyteti i dytë më i madh është Košice.
Republika Sllovake Slovenská republika (sllovakisht) | |||||
|---|---|---|---|---|---|
 Stema | |||||
| Himni: Nad Tatrou sa blýska (Shqip: "Rrufeja mbi Tatras") | |||||
.svg)  Location of Sllovakia (dark green) – in Europe (green & dark grey) | |||||
| Kryeqyteti | Bratisllava 48°09′N 17°07′E / 48.150°N 17.117°E | ||||
| Qyteti më i madh | capital | ||||
| Gjuhët zyrtare | Sllovakisht | ||||
| Grupet etnike (2021)[1] |
| ||||
| Besimi (2021)[2] |
| ||||
| Nofka | Sllovak | ||||
| Qeveria | |||||
| Lloji i qeverisjes | Republika parlamentare unitare | ||||
• Presidenti | Zuzana Čaputová | ||||
• Kryeministri | Robert Fico | ||||
• Kryetari i Këshillit Kombëtar | Peter Žiga (në detyrë) | ||||
| Kuvendi | Këshilli Kombëtar | ||||
| Themelimi | |||||
• Pavarësia nga Austria-Hungaria (Republika e Parë Çekosllovake) | 28 tetor 1918 | ||||
• Republika e Dytë Çekosllovake | 30 shtator 1938 | ||||
• Toka Automome e Sllovakisë (brenda Republikës së Dytë Çekosllovake) | 23 nëntor 1938 | ||||
| 14 March 1939 | |||||
• Republika e Tretë Çekosllovake | 24 tetor 1945 | ||||
• Republika e Katërt Çekosllovake | 25 shkurt 1948 | ||||
| 11 korrik 1960 | |||||
• Republika Socialiste Sllovake (brenda Republikës Socialiste Çekosllovake, ndryshimi i shtetit unitar çekosllovak në një federatë) | 1 janar 1969 | ||||
• Republika Sllovake (ndryshimi i emrit brenda Republikës Federative Çeke dhe Sllovake) | 1 mars 1990 | ||||
| 1 janar 1993 | |||||
| Sipërfaqja | |||||
• Gjithsej | 49,035 km2 (18,933 sq mi) (127th) | ||||
• Ujë (%) | 0.72 (2015)[3] | ||||
| Popullsia | |||||
• 2022 census |  5,460,185[4] (117th) | ||||
• Dendësia | 111/km2 (287.5/sq mi) (88th) | ||||
| Ekonomia | |||||
| PBB (PFB) | Përllogaritje 2024 | ||||
• Gjithsej |  $239.326 billion[5] (70th) | ||||
• Për kokë banori | $44,081[5] (46th) | ||||
| PBB (zyrtare) | Përllogaritje 2024 | ||||
• Gjithsej | $140.808 billion[5] (62nd) | ||||
• Për kokë banori | $25,935[5] (43rd) | ||||
| Monedha | Euro (€) (EUR) | ||||
| Të dhëna të tjera | |||||
| Gini (2022) |  21.2[6]i ulët · 1st | ||||
| IZHNJ (2022) | 0.855[7] shumë i lartë · 45th | ||||
| Zona kohore | UTC+1 (CET) | ||||
• Verës | UTC+2 (CEST) | ||||
| Formati i datës | d. m. yyyy | ||||
| Ana e drejtimit të makinës | right | ||||
| Prefiksi telefonik | +421 | ||||
| Kodi i internetit TLD | .sk dhe .eu | ||||
Sllavët arritën në territorin e Sllovakisë së sotme në shekujt të 5-të dhe 6-të. Nga fundi i shekullit të 6-të, pjesë të Sllovakisë moderne u përfshinë në Avar Khaghanate. Në shekullin e 7-të, sllavët luajtën një rol të rëndësishëm në krijimin e Perandorisë së Samos. Në shekullin e 9-të, Avar Khaghanate u shpërbë dhe sllavët themeluan Principatën e Nitra, e cila më vonë u pushtua nga Principata e Moravisë, duke çuar në formimin e Moravisë së Madhe. Në shekullin e 10-të, pas shpërbërjes së Moravisë së Madhe, territori u integrua në Principatën e Hungarisë, e cila më pas u bë Mbretëria e Hungarisë në vitin 1000.[8] Në vitet 1241 dhe 1242, pas pushtimit mongol të Evropës, pjesa më e madhe e territorit u shkatërrua, por u rikuperua kryesisht falë Béla IV.
Pas Luftës së Parë Botërore dhe shpërbërjes së Perandorisë Austro-Hungareze, u krijua shteti i Çekosllovakisë, duke përfshirë Sllovakinë. Në krye të Luftës së Dytë Botërore, partitë lokale fashiste erdhën gradualisht në pushtet në tokat sllovake dhe Republika e Parë Sllovake u krijua si një shtet klient nën kontrollin e Gjermanisë Naziste.[9] Popullsia lokale jehude u persekutua shumë, me pothuajse 70,000 jehduë të vrarë ose të dëbuar. Kundërshtimi i brendshëm ndaj politikave të qeverisë fashiste arriti kulmin me Kryengritjen Kombëtare Sllovake, e shkaktuar vetë nga pushtimi nazist gjerman i vendit. Megjithëse kryengritja u shtyp përfundimisht, rezistenca partizane vazhdoi dhe pavarësia e Çekosllovakisë u rivendos pas çlirimit të vendit në fund të luftës.
Pas grushtit të shtetit të mbështetur nga sovjetikët e vitit 1948, Çekosllovakia u bë një shtet komunist brenda Bllokut Lindor dhe një shtet satelit i Bashkimit Sovjetik. Përpjekjet për të liberalizuar komunizmin kulmuan në Pranverën e Pragës, e cila u shtyp nga pushtimi i Çekosllovakisë nga Pakti i Varshavës në gusht 1968. Në vitin 1989, Revolucioni i Kadifes i dha fund paqësisht sundimit komunist në Çekosllovaki. Sllovakia u bë një shtet i pavarur më 1 janar 1993 pas shpërbërjes paqësore të Çekosllovakisë, i njohur ndonjëherë si Divorci i Kadifes.
Sllovakia është një vend i zhvilluar me një ekonomi të avancuar me të ardhura të larta. Vendi mban një kombinim të një ekonomie tregu me një sistem gjithëpërfshirës të sigurimeve shoqërore, duke u ofruar qytetarëve kujdes shëndetësor universal, arsim falas dhe një nga lejet prindërore më të paguara në OECD.[10] Sllovakia është anëtare e Bashkimit Evropian, Eurozonës, Zonës Shengen, Kombeve të Bashkuara, NATO-s, CERN-it, OECD-së, OBT-së, Këshillit të Evropës, Grupit Visegrád dhe OSBE-së. Sllovakia është gjithashtu shtëpia e tetë vendeve të Trashëgimisë Botërore të UNESCO-s. Prodhuesi më i madh në botë i makinave për frymë, Sllovakia prodhoi gjithsej 1.1 milion makina në 2019, që përfaqëson 43% të prodhimit të saj të përgjithshëm industrial.[11].
Historia
- Artikulli kryesor: Historia e Sllovakisë
Gjeografia
Sipërfaqja e përgjithshme e Sllovakisë është 48,845 km2, shtrihet rreth koordinatave gjeografike 48 40 V, 19 30 L dhe 48,800 km2 të kësaj sipërfaqeje janë tokë ndërsa 45 km2 ujë.
Vija kufitare e Sllovakisë është 1,524 km dhe nuk ka vijë bregdetare.
Klima e Sllovakisë në përgjithësi e ndryshueshme e ftohtë. Në verë majën temperatura të ulëta për këtë stinë, ndërsa dimri është diçka më i lagësht se në Kosovë.Pjesen me te madhe e perben Malet Karpate ne te cilat gjenden 120 liqene glaciale. Malet jane të pasura, kurse nentoka permban minerale hekuri, bakri, ari, argjend, kripeguri etj.
Pjesa më e madhe e relievit në qendër të Sllovakisë dhe veri është terren i vrazhdë malorë (katunde), ndërsa pjesa jugore përbëhet nga rrafshnaltat. Pika më e ultë e relievit (94m) gjendet përgjatë lumit Bodrok dhe ajo më e lara në lartësi mbidetare prej 2,655 metrave në vendin e quajtur Gërlahovski (ang.: Gerlachovsky Stit).Në vitin 2004 më 1 maj u pranua antare e BE.Sllovakia zë pjesen më lindore të ish shtetit. Kryesisht eshte malore dhe me lugina.
Perkatesia fetare e Republikes Sllovake është 60% e besimit Katolik, 10% Ateist dhe 8% Protestant.Kryeqyteti i Sllovakise eshte Bratislavebratislave dhe popullsine e ka 5.614.743 banore.Gjuhet kryesore te ketij vendi jane sllovakja.
Politika
.jpg)
Sllovakia është një republikë demokratike parlamentare me një sistem shumëpartiak. Zgjedhjet e fundit parlamentare u mbajtën më 30 shtator 2023 dhe dy raunde të zgjedhjeve presidenciale u zhvilluan më 23 mars dhe 6 prill 2024.
Kreu i shtetit sllovak dhe kreu zyrtar i ekzekutivit është presidenti (aktualisht Zuzana Čaputová, presidentja e parë femër), megjithëse me kompetenca shumë të kufizuara. Presidenti zgjidhet me votim të drejtpërdrejtë, popullor sipas sistemit me dy raunde për një mandat pesë-vjeçar. Shumica e pushtetit ekzekutiv i takon kreut të qeverisë, kryeministrit (aktualisht Robert Fico), i cili është zakonisht udhëheqësi i partisë fituese dhe i cili duhet të formojë një koalicion të shumicës në parlament. Kryeministri emërohet nga presidenti. Pjesa tjetër e kabinetit emërohet nga presidenti me rekomandimin e kryeministrit.
Organi më i lartë legjislativ i Sllovakisë është Këshilli Kombëtar njëdhomësh me 150 vende. Delegatët zgjidhen për një mandat katërvjeçar në bazë të përfaqësimit proporcional.
Organi më i lartë gjyqësor i Sllovakisë është Gjykata Kushtetuese e Sllovakisë, e cila vendos për çështjet kushtetuese. 13 anëtarët e kësaj gjykate emërohen nga presidenti nga një listë kandidatësh të propozuar nga parlamenti.
Kushtetuta e Republikës Sllovake u ratifikua më 1 shtator 1992 dhe hyri në fuqi më 1 janar 1993. Ajo u ndryshua në shtator 1998 për të lejuar zgjedhjen e drejtpërdrejtë të presidentit dhe përsëri në shkurt 2001 për shkak të kërkesave për pranim në BE. Sistemi i së drejtës civile bazohet në kodet austro-hungareze. Kodi ligjor u modifikua për të përmbushur detyrimet e Organizatës për Siguri dhe Bashkëpunim në Evropë (OSBE) dhe për të shfuqizuar teorinë ligjore marksiste-leniniste. Sllovakia pranon juridiksionin e detyrueshëm të Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë me rezerva.
Ushtria
- Artikulli kryesor: Forcat e Armatosura të Sllovakisë
Presidenti është zyrtarisht komandanti i përgjithshëm i forcave të armatosura sllovake.
Sllovakia iu bashkua NATO-s në mars 2004.[12] Nga viti 2006, ushtria u shndërrua në një organizatë plotësisht profesionale dhe shërbimi i detyrueshëm ushtarak u hoq. Forcat e armatosura sllovake numëronin 19,500 personel të uniformuar dhe 4,208 civilë në vitin 2022.[13]
Njësitë administrative
Sllovakia është e ndarë në 8 kraje (njëjës-kraj, zakonisht përkthehet si "rajon") të emërtuar në bazë të qyteteve qendrore. Që nga viti 2002 këto njësi kanë një lloj autonomie vetëqeverisëse (org.: nj. samosprávny kraj, sh. samosprávne kraje) ose njësi territoriale (org.: nj. vyšší územný celok, sh.: vyššie územné celky, shkurtesa, VÚC)
Kraje ndahen në okresy (nj. okres, zakonisht përkthehen si distrikte). Sllovakia aktualisht ka 79 distrikte.
Okresy ndahen më tej në obce (nj. obec, zakonisht përkthehet si "komuna"). Aktualisht ka 2890 komuna.
Për sa i përket ekonomisë dhe shkallës së papunësisë, rajonet perëndimore janë më të pasura se rajonet lindore. Bratisllava është rajoni i 19-të më i pasur i Bashkimit Evropian për nga GDP (PPP) për frymë;[14] GDP në barazinë e fuqisë blerëse është rreth tre herë më e lartë se në rajonet e tjera sllovake.[15][16]
| Emri në shqip | Emri në sllovakisht | Selia administrative |
|---|---|---|
 Rajoni i Bratisllavës | Bratislavský kraj |  Bratisllava |
 Rajoni Trnava | Trnavský kraj |  Trnava |
 Rajoni Trenčín | Trenčiansky kraj |  Trenčín |
 Rajoni Nitra | Nitriansky kraj |  Nitra |
 Rajoni Žilina | Žilinský kraj |  Žilina |
 Rajoni Banská Bystrica | Banskobystrický kraj |  Banská Bystrica |
 Rajoni Prešov | Prešovský kraj |  Prešov |
 Rajoni Košice | Košický kraj |  Košice |
Ekonomia
- Artikulli kryesor: Ekonomia e Sllovakisë
Sllovakia është shtet industrialo-agrar. Të ardhurat më të mëdha realizohen nga industria dhe veprimtaria terciare, edhe pse bujqësia është degë më e vjetër ekonomike.
Demografia
- Artikulli kryesor: Demografia e Sllovakisë
Sllovakia ka 5.4 milion banorë, dhe radhitet në shtetet e vogla të Evropës. Sllovakia në vitin 1966 ka pasur 4.4 milion banorë. Për tri decenie popullata e Sllovakisë është shtuar për 1 milion banorë. Shtimi në të kaluarën ka qenë më i‰ lartë ndërsa sot ajo ka lindshmërinë 11‰, vdekshmërinë 9.7‰ dhe shtim natyrorë 1.3‰. Sllovakia ka shtim të vogël natyror.
Kultura
- Artikulli kryesor: Kultura e Sllovakisë
Referime
Lidhje të jashtme
Commons: Sllovakia – Album me fotografi dhe/apo video dhe materiale multimediale