Perzijski jezik
Persijski (perzijski: فارسی Šablon:IPA-fa — farsi) je jedan od zapadnoiranskih jezika unutar indoiranske grane indoevropske jezičke familije, i službeni je jezik Irana, Avganistana (zvanično poznat kao dari od 1958),[1] i Tadžikistana (zvanično poznat kao tadžički od sovjetske ere).[2] Koristi se i u nekim drugim regijama koje su istorijski bile persijanska društva i koje se smatraju delom Velikog Irana. Ovaj jezik se piše persijskim alfabetom, koji je modifikovana varijanta arapskog alfabeta.
| perzijski فارسی (Fârsi) | |
|---|---|
| Države govorenja | Iran, Afganistan, Bahrein, Tadžikistan, i određene regije Uzbekistana |
| Regije govorenja | Uglavnom Srednji istok i Središnja Azija |
| Broj govornika | materinski jezik: 61–71 milijuna uključujući strane govornike: 110 milijuna |
| Rang | 19. |
| Klasifikacija | indoeuropski indoiranski |
| Službeni status | |
| Služben u | Iran, Tadžikistan i Afganistan |
| Regulatori | Akademija perzijskog jezika i književnosti, Afganistanska akademija znanosti |
| Jezični kôd | |
| ISO 639-1 | fa |
| ISO 639-2 | per (B) / fas (T) (B) |
| ISO 639-3 | {{{iso3}}} |
| SIL | razni oblici |
Persijski jezik se klasifikuje kao nastavljanje srednjovekovnog persijskog, zvaničnog religioznog i književnog jezika Sasanidskog carstva, koji je nastavljanje staropersijskog, jezika Ahemenidskog carstva.[3][4][5] Njegova gramatika je slična sa mnogim savremenim evropskim jezicima.[6] Persijski je dobio svoje ime po prestonici Ahemenidskog carstva, Persisu (sadašnja pokrajina Fars), stoga se naziva i farsi.[7] Osoba koja govori persijski se može nazvati persofonom.[8]
Procenjuje se da oko 110 milionna ljudi širom sveta govori persijski, pri čemu jezik ima zvanični status u Iranu, Avganistanu, i Tadžikistanu. Vekovima je persijski bio prestižni kulturni jezik u drugim regionima zapadne, centralne, i južne Azije u raznim carstvima baziranim u tim regionima.[9]
Persijski je imao znatan (prevashodno leksikografski) uticaj na susedne jezike, a posebno na turkijske jezike u centralnoj Aziji, Kavkazu, i Anadoliji, susedne iranske jezike, kao i jermenski, gruzinski, i indoarijske jezike, posebno urdu (koji je u osnovi hindustanskog). On je isto tako u izvesnoj meri uticao na arapski, a posebno na bahranski arapski jezik,[10] ali je isto tako pozajmio znatan deo svog vokabulara iz njega nakon arapskog osvajanja Irana.[3][6][11][11][12][13][14][15]
Sa dugom istorijom literature u obliku srednjovekovnog persijskog pre islama, persijski je bio prvi jezik u muslimanskom svetu da se probije kroz arapski monopol nad pisanjem, i pisanje poezije u persijskom je uspostavljeno kao dvorska tradicija u mnogim istočnim dvorovima.[9] Neki od poznatih radova persijske literature su Šahname Firdusija, radovi Rumija, Rubaj Omara Hajama, Panđ ganđ Nezami Gandžavija, Divan Muhameda Hafiza i dve mešavine proze i stihova Saadija - Đulistan i Bustan.
Klasifikacija
Persijski je jedan od zapadnoiranskih jezika unutar indoevropske familije. Drugi zapadnoiranski jezici su kurdski jezici, gilanski, mazenderanski, tališki, i beludžiski. Persijski se klasifikuje kao član jugozapadne grupe među zapadnoiranskim jezicima, zajedno sa ahomskim, kumzarskim, i lurijskim jezikom.[16]
Ime
Jezik se naziva farsi (فارسی) u Iranu i Avganistanu; parsi (پارسی) je staro ime koje je potisnuto, jer simbol za „p“ ne postoji u arapskom jeziku; tadžički (narečje centralne Azije) ili dari (ime jezika u Avganistanu).
Ovo je spisak najznačajnijih narečja persijskog jezika:
- zapadni persijski jezik (Iran)
- istočni persijski jezik (Avganistan)
- tadžički jezik (Tadžikistan)
- hazaragi (Avganistan)
- ajmak (Avganistan)
- buharski (Uzbekistan)
- dehvari (Pakistan)
- darvazi (Avganistan)
- pahlavani (Avganistan)
Osobine
Iranski jezici, među kojima je persijski, pripadaju porodici indoevropskih jezika. Istorija iranskih jezika započinje još u sedmom veku pre nove ere. Persijski je najznačajniji u grupi iranskih jezika i jedini za koga je, na osnovu pismenih spomenika, dokazano da je postojao kao stari jezik srednjeg doba i savremeni jezik.
Kao indoevropski jezik, persijski ima određenih sličnosti sa ostalim jezicima iz indoevropske porodice, a naročito sa slovenskim jezicima pogotovo na sintaksičkom planu. Takođe, postoje mnoge sličnosti iranskih jezika, pa i farsija, sa južnoslovenskim jezicima.
Persijski jezik je u svom razvoju imao tri glavna perioda: staropersijski jezik (jezik Aveste i Darijevih natpisa), srednjopersijski jezik (pahlavi) i novopersijski jezik, ili samo persijski. On datira od momenta prihvatanja arapskog alfabeta oko 650. godine n. e., kada je, u vreme otpočinjanja islamskog uticaja, poprimio veliki broj arapskih reči, postajući izvanredno bogat jezik. Persijski jezik je pretrpeo tako male promene u toku celog poslednjeg milenijuma, da obrazovan Iranac može čitati rukopise sačinjene vekovima unazad bez posebnih teškoća.
Kada se govori o rečima orijentalnog podrekla najčešće misli na turcizme. U rečniku stranih riječi dr. B. Klaića uz ovaj pojam stoji sledeće objašnjenje: „Turcizam: reč ili izraz turskog porekla“. Međutim, treba dodati da su turcizmi zajednički naziv za sve reči orijentalnog, dakle turskog, persijskog i arapskog porekla, koje su putem turskog jezika počele prodirati u slavenske jezike. Sistematsko širenje turcizama započelo je dolaskom Osmanskih Turaka na Balkan i trajalo je tokom više stoljeća. Na taj su se način i mnoge reči izvorno persijskog porekla ukorenile kao turcizmi.
Pismo
Drevno persijsko pismo se naziva pahlevi i blisko je jermenskom pismu.
Veći deo modernog persijskog jezika zapisuje se modifikovanim oblikom arapskog pisma. Latinica se koristi kao pomoćno sredstvo u transkripciji i informatičkim tehnologijama. Tadžički jezik, koji predstavlja narečje persijskog sa izvesnim ruskim uticajima, piše se ćirilicom.
Abeceda persijskog jezika ima 32 znaka i još 3 posebna znaka koja to zapravno i nisu, nego su različiti pravopisni oblici za slova, i u slučaju lām alefa, ligatura.
Gramatika
Morfologija
Sufiksi preovlađuju persijskom morfologijom, a broj prefiksa je mali. Glagoli mogu izražavati vreme i vid i kongruiraju sa subjektom u licu i broju. U persijskom jeziku nema rodova pa zamenice nisu označene rodovima.
Sintaksa
Uobičajene izjavne rečenice imaju oblik "(S)(PO)(O)G“. Ovo znači da rečenice uključuju mogući subjekat, prilošku odredbu i objekat ispred obaveznog glagola. Ako je objekat specifičan onda je praćen rečju „rā” (rā) i ide ispred priloške odredbe: "(S)(O+rā)(PO)G“.
Glagoli
- -ati, -anti, pehlevijski glagolski koreni
- biti, pers. budan – konjugacija:
književni govorni sam, jesam pers. hastam hasam si, jesi pers. hasti hasi je pers. hast ili ast -e smo, jesmo pers. hastim hasim ste, jeste pers. hastid hasid su, jesu pers. hastand hasand
- dati, pers. dadan, prezentska osnova: deh < srednjopers. prezentska osnova dad < staropers. prezentska osnova data-, imenica: dade
- derati, pers. daridan, prezentska osnova: dar
- čamiti, pers. čamidan, prezentska osnova: čam
- goriti, pers. goridan ili gor gereftan, prezentska osnova: gor, imenica gorre
- hteti, pers. hāstan – konjgacija:
hoć(u) pers. xāh(am) hoć(eš) pers. xāh(i) hoć(e) pers. xāh(ad) hoć(emo) pers. xāh(im) hoć(ete) pers. xāh(id) hoć(e) pers. xāh(and)
- kušati, pokušati, pers. kušidan, prezentska osnova: kuš
- lajati, staropers. lāidan, prezentska osnova: lāj
- lizati, pers. lisidan, prezentska osnova: lis
- napisati, pisati, pers. neveštan ili nebeštan, prezentska osnova: nevis < pehlevijski pers. ni-pis < staropers. ni-piš prefiks: ni + koren: pais
- njušiti, novopers. njušidan, prezentska osnova: njuš < pers. prezentska osnova: niyōš- < pehlevijski staropers. prezentska osnova: niγōš < staropers. prezentska osnova: nigauš
- peći, staropers. pazidan, prezentska osnova: paz, < pehlevijski pers. glagolski koren pačati-
- pohovati, pers. pohtan (pazidan), prezentska osnova: paz, < pehlevijski pers. glagolski koren pačati-
- živeti, pers. zistan, prezentska osnova: zi < srednjopers. Ziwistan prezentska osnova: ziw < staropers. Žiwistan, prezentska osnova: živ
Imenice
- adrija, pers. daryā: more, srednjopers. drayab < staropers. drayah
- Bog, staropers. bağ < sanskrit bağ
- ban, avestijski pāna < pers. bān: sufiks koji znači čuvar
- brat, pers. baradar < srednjopers. brad(ar) < staropers. bratar
- jesen, pers. hazān
- kolač, pers. koluče (vrsta kolača)
- kuća, pers. kuče (kujče): malo naselje, staropers. kuša, kušan
- govedar, pers. gāvdār (gāv: govedo, krava + dār: prezentska osnova od infinitiva daštan imati, držati)
- mater, pers. i srednjopers. mādar < staropers. matar
- miš, pers. muš
- mozak, pers. magz < srednjopersijski mazg < staropersijski mazga-
- nov, pers. nov < srednjopers. nōg < staropers. nava-
- obrva, pers. abru (u množini: abrovān)
- pazuh, pers. bazu (nadlaktica)
- poljubac, pers. bus, buse
- stan, pers. –stān (sufiks za mesto): obitavalište, mesto, npr. Armanestān: zemlja Armena (Jermenija), Ozbakestān: zemlja Uzbeka (Uzbekistan)
- uši, pers. guš < srednjopers. goš < staropers. Guša
- vetar, pers. bād < srednjopers. vāt < staropers. vāta
- žena, pers. i srednjopers. zan < staropers. žan
- zima, pers. zemestān: zem + sufiks za mesto, lokaciju stān < sanskrit hima: sneg, hladnoća (himalaji: stan snega, tamo gde sneg obitava)
Brojevi
- dvesta, pers. dvist, devist
- jedan, pers. (jek)dāne (književni), jedāne ili jedune (govorni) : jedan, komad nečega
| srpskohrvatski | persijski | sanskrt | avestijski |
|---|---|---|---|
| jedan | jek | eka | aeva |
| dva | do | dva | dva |
| tri | se | tri | thri |
| četiri | čahar | čatvar | čathwar |
| pet | panđ | panča | panča |
| šest | šeš | šaš | xšvaš |
| sedam | haft | sapta | hapta |
| osam | hašt | ašta | ašta |
| devet | noh | nava | nava |
| deset | dah | dasa | dasa |
Predlozi
- iz (od), pers. az
- do, pers. tā
Pridevi
- tanak, pers. tang
- više, pers. biš
- znan, pers. šenās < avestijski žnatar
- baština, pers. bāstān
Sufiksi
- -ar, pers. kar ili gar: sufiks za zanimanje, kao u imenicama govedar, limar, itd. ili u persijskom gāvdār, lahimkār ili lahimgar itd.
Upitne zamenice
- šta, pers. če ili či, npr. šta je? pers. (govorni) či-je?
- ko, pers. ki, npr. ko je? pers. (govorni) ki-je?
Upitni prilog
- kuda, pers. kođā (kodja)
Mesni prilozi
- onde, pers. ānđā (onđā) ili āndjā (ondjā)
- ovde, staropers. avadā
Reference
Literatura
Vanjske veze
- Academy of Persian Language and Literature official website (fa)
- Assembly for the Expansion of the Persian Language official website (fa)
- Persian language Resources (fa)
- Persian Language Resources, parstimes.com
- Persian language tutorial books for beginners
- Haim, Soleiman. New Persian–English dictionary. Teheran: Librairie-imprimerie Beroukhim, 1934–1936. uchicago.edu
- Steingass, Francis Joseph. A Comprehensive Persian–English dictionary. London: Routledge & K. Paul, 1892. uchicago.edu
- UCLA Language Materials Project: Persian, ucla.edu
- How Persian Alphabet Transits into Graffiti, Persian Graffiti
- Basic Persian language course (book + audio files) USA Foreign Service Institute (FSI)