Republika Armenija (1918–1920)

Nakon propasti Armenske kraljevine Kilikija krajem 14. vijeka, - Armenci su podpali pod vlast Perzijanaca i Osmanlija sve do 19. vijeka, kad je Rusko Carstvo za Rusko-turskog rata 1828.-1829. zauzelo i anektiralo - Istočnu Armeniju^[2], a nakon Rusko-turskog rata 1877.-1878. i Karsku oblast. S druge strane Zapadna Armenija ostala je u Osmanskom Carstvu, u kom su provođene masovne likvidacije i prislilne deportacije između 1894. - 1896. i 1915.^[2]

Za Prvog svjetskog rata ruska vojska na Kavkaskom frontu koristila je stanovništvo Zapadne Armenije (koje je na Ruse gledalo kao oslobodioce), kao dobrovoljačke snage, a otvoreno je i podržavala - Armenski pokret za nacionalno oslobođenje, u njegovu nastojanju da formira svoju republiku, koja je trebala nastati dobrim dijelom i na teritoriju pod osmanskim suverenitetom. Rusi su uz podršku lokalnog armenskog stanovništva, koje je dizalo pobune i djelovalo u osmanskoj pozadini kao gerila uspjeli zauzeti grad Van u maju 1915. Istovremeno sa napredovanjem u dubinu Zapadne Armenije, Rusi su radili i na osnivanju sebi naklonjene administracije. U zimu 1916. zauzeli su i Erzurum a u aprilu Trabzon, Muş i Bitlis, te u julu i Erzincan. Ruski generalštab imao je planove o daljnjem napredovanju, ali je nenadana Februarska revolucija - 1917.zaustavila sve njihove vojne operacije.^[3]

Nakon abdikacije - cara Nikolaja II. u martu 1917., a nakon tog i njegova brata Mihajla, vlast preuzima prijelazna vlada koja je smijenila carsku upravu na Kavkazu i osnovala peteročlani Zakavkaski odbor, poznat kao Ozakom. Jedan od članova tog odbora bio je i armenski lider Mihael Papadjanian, Ozakom je trebao imenovati vrhovnog komesara za zauzete osmanske teritorije - odnosno Zapadnu Armeniju, koja je trebala biti podijeljena na pet administrativnih jedinica.

Sve je to palo u vodu kad je 5. decembra 1917. potpisan - Sporazum o prekidu vatre u Erzincanu između Rusije i Osmanskog Carstva. Između decembra 1917. i februara 1918, upućeno je umjesto ruske vojske u rasulu - 7. armenskih pukova na front, kojima su ruski vojnici ostavili svoje naoružanje. U tom trenutku armenski lideri su se još uvijek nadali da će liberalna buržoazija uspjeti nadvladati lenjinove boljševike u Dumi, te im nije ni padalo na pamet da se odcjepe od Rusije.

Turci su pokrenuli ofanzivu u januaru 1918. Jedini ozbiljniji otpor pružala im je nabrzinu organizirana milicija od nekih 40 000 pripadnika. Tako da je osmanska vojska vrlo lako i brzo već u martu 1918. zauzela Trabzon, Erzurum, Kars, Van i Batumi. Upravo tada u sredini te ofanzive je nova Ruska Sovjetska Federativna Socijalistička Republika potpisala je Mir u Brest-Litovsku 3. marta 1918., proglasila opću demobilizaciju i izašla iz Prvog svjetskog rata^[4], pa su ratne operacije nakratno zaustavljene.

Po klauzulama tog ugovora Osmansko Carstvo je ponovno dobilo pravo na okupirane dijelove Istočne Anadolije (Erzincan, Erzurum, Van), i Crno More (Ardahan, Trabzon), ali su mu prepušteni i dotad ruski Batumi i Kars. Ubrzo nakon potpisivanja, osmanske snage počele su napredovati na svim djelovima fronta.

Suočeni sa ozbiljnom osmanskom prijetnjom okupacije, nakon odlaska ruske vojske,Armenci, Gruzijci i Azerbajdžanci osnovali u 22. aprila 1918. Zakavkasku Demokratsku Federativnu Republiku^[2], ali su ubrzo između njih isplivale velike razlike, pa se Armenija proglasila nezavisnom 28. maja 1918.^[2] Prvi premijer Armenije bio je Hovhanes Kačaznuni, a prvi izbori održani su 1919. godine.

Armenske snage su se ispočetka donekle uspjele oduprijeti osmanskim napadima, ali su nakon katastrofalnog poraza u Bitci kod Sardarapada u maju 1918.^[5] izgubili sve kasnije bitke, pa im se vojska raspala.

Nakon brojnih i teških poraza Armenija je bila prisiljena potpisati sa Osmanskim Carstvom Batumski dogovor - 4. juna 1918., po tom dogovoru morala je pristati na granice prije Rusko-turskog rata 1877.-1878. duž rijeka Arpa i Araks.^[2]

Nakon pobjede sila Antante u Prvom svjetskom ratu i potpisivanja Primirja u Mudrosu - 30. oktobra 1918. između snaga Antante i Osmanskog Carstva, Armenci su ponovno zauzeli Aleksandropol i Kars.^[2] Nedugo poslije potpisivanja primirja, izbio je novi Gruzijsko-armenski rat - 1918. zbog teritorija Marneuli na koje su obadvije strane polagale pravo. A nakon tog je uslijedio još teži Armensko-azerbejdžanski rat (1918. - 1920.) oko Nagorno Karabaha.^[2]

Antanta je 15. januara 1920. priznala sve tri kavkaske republike, a američki predsjednik Woodrow Wilson pokrenuo je inicijativu da Sjedinjene Američke Države prihvate mandat nad Armenijom, ali mu je senat u junu to odbio.^[2]

Armenci su uz pomoć ekspedicionog korpusa Britanske armije uspjeli povratiti Kars u aprilu 1919. i razbiti muslimansku Jugozapadnu Kavkasku Republiku koju je u međuvremenu osnovao valija Karsa.

U augustu 1920. je potpisan Sporazum u Sèvresu između snaga Antante i Osmanskog Carstva. Saveznici su pritisnuli Osmanlije da priznaju Armeniju kao nezavisnu državu i to po planu američkog predsjednika - Wilsona, a to je značilo da im Turci trebaju vratiti Erzurum, Trabzon, Van i Kars.^[1][2] Novu državu priznalo je mnogo zemalja, između ostalih i Sjedinjene Američke Države, ali sultan Mehmed VI., nije ratificirao sporazum.

U međuvremenu je vođa turskih nacionalista - Kemal Atatürk, uz pomoć ruskih boljševika nizao pobjede u Turskom ratu za nezavisnost. On se nikako nije mirio sa okupacijom Turske, a ni sa takvom Armenijom, pa su njegove snage ponovno napale Armeniju, pa je tako izbio Tursko-armenski rat. S druge strane je 11. Crvena armija krenula je na svoj trijufalni pohod preko Kavkaza, i sovjetizirala Baku, Azerbajdžan i Nagorno-Karabah. Kad se približila Erevanu pozvala je Armence da zbace lidere Armenske revolucionarne federacije popularno zvane - Dašnakcutjon.^[1] Armenski narod a i vojska bili su dobrano dezorjentirani, jer su sovjeti vodili vještu propagandu, s jedne strane prikazivali su novu tursku vlast kao prijateljsku i socijalističku, a s druge strane su ocrnjivali Dašnakcutjon kao nesposoban. Brojni Armenci ušli su u redove Crvene Armije poneseni njenim uspjesima, s druge strane dezerjentirana i demoralizirana armenska vojska povukla se i predala Turcima dobro utvrđeni Kars gotovo bez borbe u oktobru 1920.

Tursko-armenski rat završio je potpisivanjem - Aleksandropolskog mira u tadašnjem Aleksandropolu 2. decembara 1920. Tim sporazumom Armenija se odrekla granica dobivenih Sporazumom u Sèvresu i morala se vratiti na granice prije 1914. a turskoj manjini u oblasti Nahčivan morala je dati autonomiju.^[2]

Sovjetska 11. Crvena armija počela je invaziju na Armeniju - 29. novembra 1920., istog dana proglašena je Armenska Sovjetska Socijalistička Republika^[1], pa su armenski lideri prihvatili ultimatum koji im je prezentirao sovjetski opunomoćenik - Boris Legran. Konačan prijenos vlast održan je 2. decembara u Erevanu. Crvena armija se obavezala da će štititi Armeniju od turske vojske.

Ubrzo nakon toga - 1922. Armenija je postala dio Zakavkaske Socijalističke Federativne Sovjetske Republike, ona je raspuštena - 1936. pa je Armenija postala jedna od konstitutivnih republika Sovjetskog saveza.^[1]

Prije Prvog svjetskog rata u tim krajevima je živjelo oko 2 800 000 Armenaca, od toga 1 500 000 u Osmanskom Carstvu, a ostatak u Carskoj Rusiji. Novoosnovana armenska država imala je velikih problema sa izbjeglicama koje su bježale pred turskim napadima, njih je bilo preko 300 000. Armenska država imala oko 2 000 000 stanovnika, od tog broja njih 1 650 000 bili su Armenci, a ostatak su bili pripadnici drugih etničkih skupina.

• The First Armenian Republic, 1918-1920 Arhivirano 2014-05-20 na Wayback Machine-u (en)}
• The republic of Armenia (en)}