د ۱۱ سپتمبر بريدونه

د سپتمبر د يوولسمې بريدونه چې په عام ډول د ۹/۱۱ په نوم هم يادېږي، د ۲۰۰۱ز کال د سپتمبر د مياشتې په يوولسمه نېټه د سه شنبې ورځې په سهار د متحده ايالاتو پر ضد د اسلامي وسله والې تروريستي ډلې القاعده له خوا څلور همغږي شوي تروريستي بريدونه وو. په هغه سهار، څلور سوداګريزې الوتکې چې د متحده ايالاتو له شمال ختيځ نه يې کلیفورنيا ته سفر کاوه، د الوتنې په منځ کې د القاعده د نولسو تروريستانو له خوا وتښتول شوې. د الوتکو تښتوونکي په درې ډلو کې پنځه کسه او په يوې ډلې کې څلور تنه منظم شوي وو. په هره ډله کې يو داسې تښتوونکی و چې د الوتکې روزنه يې ترلاسه کړې وه او د الوتکې سمبالښت يې په لاس کې واخيست. د دوی څرګنده موخه دا وه چې هره الوتکه له يوې مشهورې امريکايي ودانۍ سره وجنګوي، تر څو خلکو ته ډله یيز زیانونه ورسېږي، ودانۍ په بشپړ ډول يا نيمه ړنګه شي. دوه الوتکې د نړيوال سوداګريز مرکز له دوو برجونو سره وجنګېدې او درېيمې د پنټاګان لويديځه برخه ووهله. د څلورمې الوتکې موخه دا وه چې په واشنګټن ډي سي کې له يوې موخې سره وجنګول شي، خو د مسافرو د پاڅون له امله د پنسلوانيا د شانکسويل په ميداني سيمه کې وغورځېده.^[۴][۵][۶]

د ۱۱ سپتمبر بريدونه

عامه معلومات

عمومي معلومات	aircraft hijacking (en) mass murder (en) terrorist attack (en) suicide attack (en)
د پېښې نېټه	۱۱ سپټمبر ۲۰۰۱ (۲۰۰۱)
مرګ ژوبله	۲٬۹۹۶[۱]
ژوبلې	۲۵٬۰۰۰[۲]
حمله کوونکي	۱۹
موخه	World Trade Center (en) — The Pentagon (en) — United States Capitol (en) [۳] — سپينه ماڼۍ
ځای	Arlington County (en) — منهټن — Shanksville (en)
هېواد	د امریکا متحده ایالات

نور اړين مالومات

برخې	American Airlines Flight 11 (en) United Airlines Flight 175 (en) American Airlines Flight 77 (en) United Airlines Flight 93 (en)
برخه د	terrorism in the United States (en)

1993 World Trade Center bombing ^(en)

سمول - سرچینه سمول - ويکي‌ډېټا سمول

لومړۍ الوتکه چې هدف يې وواهه، د امريکايي هوايي ليکو ۱۱ شمېره الوتکه وه. دا الوتکه د سهار په اتو بجو او شپږ څلوېښت دقيقو په ښکته منهاتن کې د نړيوال سوداګريز مرکز د ودانۍ له شمالي برج سره وجنګول شوه. اولس دقيقې وروسته د سهار په نهو بجو او درې دقيقو، د نړيوال سوداګريز مرکز له سويلي برج سره د متحده هوايي ليکو ۱۵۷ شمېره الوتکه وجنګول شوه. د يوسل او لس پوړه لرونکي دواړه برجونه په يوه ساعت او دوه څلوېښتو دقيقو کې راونړېدل، تر څنګ يې د نړيوال سوداګريز مرکز نورې ودانۍ هم ړنګې شوې، چې په هغو کې «۷ نړيوال سوداګريز مرکز» هم شامل و، همدا راز شا اوخوا ودانيو ته يې د پام وړ زيان واړاوه. درېیمه الوتکه چې د امريکايي هوايي لیکو ۷۷ شمېره وه، د ډالس نړيوال هوايي ډګر نه هوا ته پورته شوې وه، د اوهايو په هوا کې وتښتول شوه. دا الوتکه د سهار په نهه بجو او اووه دېرش دقيقو د ويرجينيا په ارلينګټون ولسوالۍ کې د پنټاګان لويديځې برخې (د امريکايي پوځ مرکزي قوماندانۍ) سره وجنګېده، د ودانۍ د څنډې يوه برخه يې ړنګه کړه. څلورمه او وروستۍ الوتکه د يونايټيډ هوايي ليکې ۹۳ شمېره الوتکه وه، د واشنګټن ډي سي پر لور د الوتنې په حال کې وه. د الوتکې مسافرو هڅه وکړه چې د الوتکې واک له تښتوونکو نه واخلي، الوتکه يې له موخې نه بل لور ته واړوله، دا الوتکه د سهار په لس بجو او درېو دقيقو د پنسلوانيا په شانکسويل کې وغورځېده. څېړونکو روښانه کړه، چې د ۹۳ الوتکې موخه يا خو د متحده ايالاتو د کانګريس د راټولېدو ځای و، يا سپينه ماڼۍ وه.

له بريدونو سملاسي وروسته په ډېرې چټکۍ سره شکونه القاعده ته واوښتل. د جورج ډبليو بوش تر ادارې لاندې د متحده ايالاتو حکومت په رسمي ډول د تروريزم پر وړاندې د جګړې د پيلولو په ډول ځواب ووايه او پر افغانستان يې يرغل وکړ، تر څو طالبان رانسکور کړي، چا چې د متحده ايالاتو له دې غوښتنو سره سم عمل نه و کړی، چې القاعده له افغانستان نه وباسي او د القاعده مشر اسامه بن لادن وسپاري. بن لادن سپين غر ته وتښتېد، چېرې چې د متحده ايالاتو تر بريدونو لاندې راغی، خو ويې کولای شول وتښتي. که څه هم په لومړي سر کې اسامه بن لادن په دې بريد کې هر ډول ښکېلتيا رد کړې وه، خو په ۲۰۰۴ز کال کې هغه په رسمي ډول د دې بريدونو مسئوليت ومانه. القاعده او بن لادن له اسرائيلو نه د متحده ايالاتو ملاتړ، په سعودي عربستان کې د متحده ايالاتو د پوځونو شتون او پر عراق بنديزونه د دې بريدونو محرک بلل. د نږدې يوې لسيزې لپاره له نيولو نه په تېښته اسامه بن لادن د پاکستان په آیبټ اباد کې په خپل پټنځای کې و، چې د ۲۰۱۱ز کال د مۍ مياشتې په دويمه نېټه د متحده ايالاتو د پوځ له خوا ووژل شو.^[۷][۸]

د نړيوال سوداګريز مرکز او ورڅېرمه ودانيو ويجاړېدو د نيويارک ښار اقتصاد ته سخت زيان ورساوه او نړيوال اقتصادي رکود يې رامنځ ته کړ. ډېرو هېوادونو د تروريزم ضد خپل قوانين پياوړي کړل او د تروريستي بريدونو نه د مخنيوي په موخه يې د قانون عملي کولو استخباراتي ادارو واکونه پراخ کړل. د سپتمبر تر ۱۳مې پورې د متحده ايالاتو او کاناډا تر منځ ملکي هوايي حريمونه بند و، په داسې حال کې چې د وال ستريټ سوداګري د سپتمبر تر ۱۷ مې پورې تړلي وه. د نورو بريدونو له وېرې له دې وروسته ډېر څه بند، خالي او لغوه شول. د نړيوال سوداګريز مرکز د سيمې پاکولو اته مياشتې وخت واخيست او د ۲۰۰۲ز کال د مۍ په مياشت کې بشپړ شو، په داسې حال کې چې پنتاګون په يو ه کال کې بېرته جوړ شو. د نړيوال سوداګريزمرکز پرځای د نوې ودانۍ جوړولو طرحې څو کاله وخت ونيو، ځکه چې ډېر شريکان په کې ښکېل وو. په دې سيمه کې د نوي بېلګه ييزې ودانۍ، يوه  نړيوال سوداګريز مرکز د جوړولو کار، د ۲۰۰۶ز کال په نومبر کې پيل شو او د څو ځلې ودانۍ له ځنډ وروسته د ۲۰۱۴ز کال د نومبر په مياشت کې پرانيستل شو.  ^[۹][۱۰]

د دې بريد له امله، ۲۹۷۷ تنه ووژل شول، له ۲۵۰۰۰ زیات ټپيان شول او د اوږدې مودې روغتيايي پايلې يې لرلې، سربېره پر دې د لس ميليارده په ارزښت زیربناوې او شتمنۍ زيان شوې. دا د بشر په تاريخ کې تر ټولو خونړی تروريستي بريد بلل کېږي، د متحده ايالاتو په تاريخ کې د قانون عملي کولو افسرانو او اور وژونې عملیې لپاره تر ټولو خونړۍ پېښه ده ،چې په ترتيب سره دواړو ادارو ۳۴۰ او ۷۲ کسه په کې وژل شوي دي. ګڼ يادګارونه جوړ شوي دي، ملي سپتمبر ۱۱ يادګار او په نيويارک ښار کې موزيم، د ويرجينيا په ارلينګټون ولسوالۍ کې د پنټاګون يادګار او د پنسلوانيا د سقوط په سيمه کې د ۹۳ الوتکې ملي يادګار په کې شامل دي. ^{[۱۱][۱۲][۱۳][۱۴][۱۵]}