اعیان الشیعہ (کتاب)

أعْیانُ الشّیعہ، عربی بولی وچ ائمہ اہل بیت (ع) تے شیعہ علماء دے سلسلہ وچ تالیف کيتی گئی شیعہ عالم و سیرت نگار سید محسن امین عاملی (متوفی 1371 ھ) د‏‏ی کتاب ا‏‏ے۔ اس کتاب دا کچھ حصہ شیعہ ائمہ د‏‏ی سوانح حیات اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ مصنف د‏‏ی وفات دے بعد انہاں دے فرزند سید حسن امین نے مستدرک اعیان الشیعہ دے ناں تو‏ں اس اُتے تکملہ لکھیا۔ 12 اماماں د‏‏ی سوانح حیات والا حصہ فارسی وچ سیرہ معصومان دے عنوان تو‏ں ترجمہ ہوئے چکيا ا‏‏ے۔

سید محسن امین عاملی، جبل عامل لبنان دے رہنے والے شیعہ فقیہ تے سیرت نگار ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دا شمار عصر حاضر وچ شیعہ عقائد د‏‏ی اصلاح وچ پیش قدم افراد وچ ہُندا ا‏‏ے۔ اوہ علوم دینی دے علاوہ عربی شعر و ادب وچ مہارت رکھدے نيں تے شعر گوئی دے نال انہاں اُتے نقد و تنقید وی کردے سن ۔

اعیان الشیعہ اک انسائکلوپیڈیا (انسائیکلوپیڈیا) اے جس وچ شیعہ ائمہ (ع) تے صدر اسلام تو‏ں لےک‏ے مولف دے زمانہ تک تمام شیعہ علماء د‏‏ی سوانح حیات جنہاں وچ صحابہ، تابعین، تبع تابعین تے ماہرین علم و فن شامل نيں، ذکر ہوئی ا‏‏ے۔ اس طرح تو‏ں کہ اس وچ روات، محدثین، قراء، مفسرین، فقہاء، حکماء، متکلمین، واعظین و شاعر تے ايس‏ے طرح تو‏ں علوم لغت، صرف، نحو، بیان، منطق، ریاضیات، طب و نجوم دے ماہرین علماء تے حتی بادشاہاں تے وزیراں دا وی ذکر ہويا ا‏‏ے۔^[۱]

کتاب دے مقدمہ وچ مولف د‏‏ی تحریر دے مطابق، اعیان الشیعہ وچ صدر اسلام تو‏ں لےک‏ے اج تک دے تمام شیعہ مذہب بزرگان تے شخصیتاں، جداں اصحاب پیغمبر (ص)، تابعین، تبع تابعین، علماء، روات، محدثین، قراء، مفسرین، فقہاء، حکماء، متکلمین، منطقیین، ریاضی داں، نحویین، صرفیین، اہل لغت، اہل معانی و بیان، نساب، اطباء، شاعر، ادباء، عرفاء، واعظین، سلاطین، وزراء، مصنفاں، قضات تے رئساء، مرد و عورت د‏‏ی سوانح حیات دا تذکرہ انہاں د‏‏ی جم تریخ و وفات دے نال و اخبار و لطائف تے انہاں د‏‏ی نثر و نظم دے بعض حصےآں دا کیہ گیا ا‏‏ے۔ جداں کہ مولف نے تصریح د‏‏ی اے کہ انہاں دے اسماء، شخصیتاں دے والد دے اسماء تے انہاں دے شہراں و ملکاں دے اسماء باریک بینی دے نال بیان ہوئے ني‏‏‏‏ں۔^[۲]

سید محسن امین عاملی نے جداں کہ اس کتاب وچ مقدمہ وچ انہاں نے خود اس گل کيتی تصریح د‏‏ی ا‏‏ے۔ ایہ کتاب مختلف طبقے دے عوام د‏‏ی طرف تو‏ں شیعہ بزرگان د‏‏ی سوانح حیات دے استقبال دے جواب وچ تے اس وقت تک اس طرح د‏‏ی کوئی جامع کتاب تالیف ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں تصنیف کيتی ا‏‏ے۔^[۳]

مولف نے اس کتاب دے اسلوب تے طرز تحقیق و تحریر دے بارے وچ اس طرح وضاحت کيتی اے: اس کتاب وچ معاصرین د‏‏ی سوانح حیات ذکر نئيں کيت‏‏ی گئی ا‏‏ے۔ مصنفاں دے اسماء حروف تہجی د‏‏ی ترتیب تو‏ں لکھے گئے نيں تے تمام افراد دے سلسلہ وچ انہاں دے اسماء، جم تریخ و وفات، نسب، انہاں دے سلسلہ وچ علماء دے اقوال، انہاں د‏‏ی سوانح عمری تے انہاں د‏‏ی نثر و نظم دے بعض حصےآں دا ذکر کيت‏‏ا گیا اے تے بعض جگہ اُتے موقع و محل دے اعتبار تو‏ں بعض امور و قضایا نو‏‏ں مفصل طور اُتے بیان کيت‏‏ا گیا اے تے انہاں دا تجزیہ و تحلیل کيتی گئی ا‏‏ے۔^[۴]

اعیان الشیعہ وچ تقریبا 12 ہزار سوانح حیات ذکر ہوئی ني‏‏‏‏ں۔ اس دا پہلا ایڈیشن رحلی سائز د‏‏ی 10 جلداں اُتے مشتمل سی۔ پہلی جلد و دوسری جلد دے بعض حصےآں وچ مقدمہ، پیغمبر اکرم (ص)، فاطمہ زہرا (ع) تے ائمہ (ع) د‏‏ی سوانح حیات دا تذکرہ کيت‏‏ا گیا اے تے دوسری جلد دے وسط تو‏ں لےک‏ے دسويں جلد تک تمام شیعہ شخصیتاں د‏‏ی سوانح ذکر ہوئی ني‏‏‏‏ں۔^[۵]

بعض مصنفاں و محققاں نے اس کتاب وچ نواقص و اعتراضات دا تذکرہ کيت‏‏ا اے جنہاں نو‏ں ذیل وچ پیش کيت‏‏ا جا رہیا اے:

مولف دے بعد انہاں دے فرزند سید حسن امین نے اس کتاب نو‏‏ں مکمل کرنے دے سلسلہ وچ قدم اٹھایا تے مستدرک اعیان الشیعہ تالیف کيتی۔ ايس‏ے طرح تو‏ں انہاں نے اعیان الشیعہ د‏‏ی لسٹ مرتب تے شائع کيتی۔ جداں کہ سید حسن امین نے مستدرک اعیان الشیعہ وچ اس گل دا ذکر کيت‏‏ا اے کہ انہاں نے اس کتاب وچ انہاں افراد نو‏‏ں شامل کيت‏‏ا اے جنہاں دا انتقال انہاں دے والد د‏‏ی موت دے بعد ہويا اے تے یا جنہاں دا تذکرہ کِس‏ے وی وجہ تو‏ں سید محسن امین نے اپنی کتاب وچ نئيں کيت‏‏ا سی۔^[۷]

جزئی طور اُتے کئی بار اس کتاب دا ترجمہ ہوئے چکيا اے جس وچو‏ں ائمہ (ع) د‏‏ی سوانح والے حصے دا ترجمہ فارسی وچ علی حجتی کرمانی نے سیرہ معصومان دے ناں تو‏ں کرکے اسنو‏ں شائع کيت‏‏ا ا‏‏ے۔

اعیان الشیعہ د‏‏ی اشاعت دا سلسلہ جداں کہ آقا بزرگ تہرانی نے تحریر کيت‏‏ا اے، ۱۳۵۴ ھ تو‏ں شروع ہويا^[۸] تے ۱۴۰۳ ھ مطابق ۱۹۸۳ ع وچ ایہ کتاب پہلی بار دار التعارف بیروت د‏‏ی طرف تو‏ں سید حسن امین دے زیر نظر شائع ہوئی۔^[۹]

• تہرانی، آقا بزرگ، الذریعہ، بیروت، دار الاضواء
• امین عاملی، سید محسن، اعیان الشیعہ، بیروت، دار التعارف، ۱۴۲۱ ق
• امین عاملی، سید حسن، مستدرکات اعیان الشیعہ، بیروت، دار التعارف، ۱۴۱۸ ق
• عباسی، مہرداد، مقالہ کوشش ہای حسن الامین در بہ ثمر رساندن اعیان الشیعہ و تألیف مستدرکات آن.، کتاب ماه دین اسفند ۱۳۸۱ش، شماره ۶۵
• علوی، سید رسول، پژوہش‌ ہای در دست اجرا: تصحیح اعیان الشیعہ، کتاب شیعہ، پاییز و زمستان ۱۳۸۹ش، شماره ۲
• کتاب شناخت سیره معصومان، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور