Monfrin

Ël monfrin a l'é un dij dialèt dël piemontèis oriental. A l'ha soa rèis ëstòrica ant lë stat dël Marchesà dël Monfrà, dont continuità teritorial e polìtica a l'é a la fondamenta dla creassion dla comun-a lenghìstica monfrin-a. Coma ij confin dël Marchesà, 'cò coj dël monfrin a son pitòst balarin e a l'é soèns malfé marché an manera sigura andoa a finissa 'l monfrin e andoa ch'a taco sò avzin. A l'ha 'cò un gran nùmer ëd varietà, tant che pì che d'un dialèt monfrin soèns as sent parlé dij dialèt monfrin coma 'd n'ansema plural ëd vàire parlà locaj.

Ël monfrin a l'ha sò son fiamengh, ch'a l'é dàit da na combinassion d'acsan e variassion gramaticaj rispet a la koiné. La schwa monfrin-a a Casà a l'ha un pijn ésit an A, visadì che a tuti j'efet un ëd Casà a les la Ë dla koiné coma na A fàita e finìa (gavà cole anans dle dobie, es. ghëddo). Ant soe bande meridionaj ël monfrin a dòvra la A tònica velarisà con pijn èsit an Ò, ëdcò ant ij përnòm, che quindi a son-o coma ò-i è. Për coste rason la gent dle vire a dòvra dle grafìe che a scrivo O e A andoa la grafìa stàndard piemontèisa a buta na schwa (Ë) e na A. Comsëssìa as peul ëscriv-se 'l monfrin an grafìa normal sensa gnun problema, a basta mach visesse 'd coma un parlant nativ monfrin a les certe litre.

• Dumini Badalin a scriv l'artìcol indeterminà an fonétich, coma an In paisan; për la L rotacisà dl'artìcol definì fomnin a dòvra la forma ra (com ant la poesìa Ra mé sgnora) ma për sòlit a dòvra la forma canònica la.
• Sergio Nebbia a l'ha fasse na grafìa soa për sò Dizionario monferino, dedicà an particolar a le parlà ëd Castel d'Anon, Ser e Rochëtta Tane. La grafìa a l'é dzortut fonética, basà ansima a la parlà anonèisa. A arzulta nen che sta grafìa a l'abia mai dovrala gnun àutr autor.

Ant ël monfrin ch'as parla a Casà ij verb dla

• prima coniugassion a finisso an -à, esempi:
  • parlà,
  • travajà,
  • lavà,
  • andà
• coj dla seconda coniugassion e j'ausiliari an -i ò -j, esempi:
  • legi,
  • scrivi,
  • duej,
  • essi,
  • avej
• coj dla tersa coniugassion an "ì", esempi:
  • partì,
  • finì,
  • stabilì.

Arlevà a Casal Monfrà. A son marcà colorà le bande dle përson-e ch'a l'han drocà ël përnòm verbal piemontèis dovrà ant la koiné, ën tnisend mach j'artìcoj eufònich.

A resta tut somà regolar, che al fomnin a fa na e al mascolin a fa un. Ma coma sempe an piemontèis la U inissial ëd l'artìcol indefinì as les nen u, e se a Turin sta U a la ven na A an Casà a la ven na I. L'artìcol indeterminà mascolin monfrin quindi a son-a in, e nen an ò ën coma an koiné general.

Dumini Badalin st'artìcol-sì a lo scrivìa an grafìa fonética. Ël Dizionario monferrino dël Nebbia buta in e ina. Dj'esempi a son arportà ant la tàula comparativa ambelessì sota (bleu e reusa a marco 'l géner ëd la paròla):

• Singolar: ël mascolin a fa ël, ël fomnin a fa la. Dumini Badalin a dòvra la forma la, gavà quand a rend ij cas ch'a ven-o da 'nt la rotacisassion dla consonant ch'a riva ant ël meridion dël Monfrà, che a rend con ra.
• Plural: ël mascolin regolar a fa ij, ël fomnin fa ël.
  • Ecession: le forme an consonant compòsta mascolin-a a fan jë, coma ant la koiné, ma an monfrin la régola as estend ëdcò al fomnin (quindi nen le stra, ma jë stra).

NOTA! A venta ten-e present che an monfrin la Ë as les a, quindi la forma ël an monfrin a son-a al.

Ël Dizionario monferrino dël Nebbia a buta

• mascolin
  • al, el dovrà për ij nòm ch'as anandio për b, c dura, f, g dura, m, p, q, w (ant soa grafìa sòn a resta na u con valor ëd mesa consonant)
  • gnun-a forma con na corispondensa automàtica për jë
  • u dovrà për ij nòm ch'as anandio për d, l, n, r, s, t, z, c mòla e g mòla
  • i coma artìcol plural.
• fomnin
  • la, che a ven al an forma plural
  • l' dadnans a vocal, che a ven agli al plural (pr'esempi L'ania -> Agli ànij)

Dj'esempi a son arportà ant la tàula comparativa ambelessì sota (bleu e reusa a marco 'l géner ëd la paròla):

Ël monfrin a smon djë scostament da 'nt la gramàtica clàssica dla koiné: l'artìcol dadnans al possessiv an koiné as dòvra mach për le forme përnominaj, nopà che j'agetiv possessiv l'artìcol a 'l l'han nen. An monfrin ëd Casà l'artìcol as dòvra bele che sempe.

Esempi: ël mè quaderni, la tò boata, ij sò parochian, ël vostri ombreli

Ij nòm arferì a la parentela a l'han dj'ecession.

• A pari, mari, fradè, sorela e via andanda al singolar a-j va nen l’articol.
  • Esempi, mè pari, sò mari, nòst fradè, vòstra sorela

L'artìcol a 'l lo manten-o anveci për ël plural. Esempi: ël nòstri mari, ël sò cugnaij , ël mè soreli.

Sempe arlevà a Casà, ël monfrin a smon le relassion spassiaj elencà ambelessì sota:

	Anformassion da controlé! Ël contribut anònim original a l'avìa na grafìa pitòst balarin-a. A scrivìa però libbar e galijna, e a ventrìa controlé se sòn da bon a-j corispond a na chèich variant fonética casalèisa ò s'a l'era mach un boro.
Për piasì, chi ch'a peul ch'a contròla e ch'a gava via stë stamp na vira ch'a l'ha verificà. Mersì.

Esempi:

• is quàdar, sa galin-a, si lìbar, si dòni
• col quàdar, cola galin-a, coj lìbar, coli dòni

Për ël plural al mascolin a resto invarià coma sòlit an piemontèis, mentre 'nveci për ël fomnin a cambio la final da a a i. Esempi: cesa = cesi, comessa = comessi.