Wołczków

Wołczków leży na południowo-zachodnim krańcu części Wyżyny Podolskiej, na lewym brzegu rzeki Dniestr, 14 km na południowy wschód od Halicza oraz 15 km na północny wschód od Stanisławowa, bezpośrednio przylega do Mariampola.

W Wołczkowie i okolicach panuje klimat umiarkowany ciepły kontynentalny. Najwyższe wzniesienie po wschodniej stronie dochodzi do 300 m n.p.m.

Rzeka: Dniestr.

Potok: Woronica – lewy dopływ Dniestru, różnie nazywany na mapach z wcześniejszych okresów: "Koropecki", „Dolny Potok”, „Potok Zabłocie”^[7] zwany w dolnym biegu „Zgniły Potok”^[8], „Potok Woronica”.

Około 1 km na północ od Wołczkowa przy "Potoku Zgniłym" występują złoża kredy z krzemieniami.^[9]

Pierwsze badania archeologiczne tych okolic przeprowadził Stanisław Krzyżanowski w 1869, następne wykonała Karpacka Ekspedycja Archeologiczna. Najstarsze znaleziska datowane są na okres kultury mustierskiej (150–35 tys. lat p.n.e.).

W okresie Korony Królestwa Polskiego miejscowość leżąca w prowincji małopolskiej, województwie ruskim, powiecie halickim. W 1452 Piotr ze Szczawina (Petrus de Szczawino)^[10], sprzedał Wołczków (lat. Volczkow) i Łuka (lat. Luka) Panu Andrzejowi Bilinie z Rzepniowa^[11] (Andree de Rzepinow)^[12].

W tym okresie w Wołczkowie pracował pop Ihnat (1463 i 1464), co świadczy o funkcjonowaniu cerkwi^[13].

Jan Bylinka w 1469 przedstawił nadanie Władysława księcia opolskiego na wieś Wołczków z monasterem Ostrów^[14] okazując potwierdzenie Kazimierza Jagiellończyka.

Zapisy z 1470 mówią o tym, że z Halicza do Wołczkowa dowiodła lokalna droga (prywatna) groblą stawu bybelskiego^[15]. Zachodnią część obszaru przepływa dopływ Dniestru. Zabudowania leżą po obu stronach potoku. W księdze podatkowej z 1515 odnotowano we wsi 4 łany (ok. 100 ha) ziemi uprawnej i kolejne 3 łany ziemi przejściowo wolnej^[16].

W XVI wieku Wołczków przeżywał okres rozrostu. Zbudowano drewniany kościół w Wołczkowie – należący do dziekanii uścieńskiej w archidiecezji lwowskiej, w późniejszej parafii mariampolskiej. Świątynia została zniszczona przez Tatarów w czasie najazdów turecko-tatarskich w 1594^[17].

Począwszy od 1630, osada należała do książęcej (szlacheckiej) rodziny Teodora Andrzeja Bełżeckiego, który w latach trzydziestych XVII wieku otrzymał od króla polskiego Zygmunta III Wazy przywilej na budowę miasta na terenie Wołczkowa. Bełżecki zbudował drewniany zamek-rezydencję, który stał się cytadelą miasta. W 1670 król Polski Jan III Sobieski nadał osadzie miejskie prawa magdeburskie. Drewniany zameczek zwany Boża Wola^[18] w 1676 oblegały wojska osmańskie z ich krymsko-tatarskimi sojusznikami, które doszczętnie spaliły miasto wraz z zamkiem^[19]. Stanisław Jan Jabłonowski w południowej części majętności Wołczków^[20], na miejscu zwanym Bohowid (Boży widok)^[21] w 1691 założył miasteczko Mariampol i zbudował w nim zamek obronny, który stanowił zbrojną placówkę chroniącą okolice przed Turkami.

Królestwo Galicji i Lodomerii^[22](wchodzące w skład: Monarchii Habsburgów a potem Cesarstwa Austriackiego i Austro-Węgier), Okręg administracyjny Namiestnictwa we Lwowie, obwód stanisławowski, powiat halicki a od 1866 powiat stanisławowski^[23].

W 1876 Krajowa Rada Szkolna udzieliła zaliczkę na budowę szkoły ludowej^[24] w Wołczkowie^[8][25]. Budynek szkoły pospolitej był parterowy, murowany^[26] prowadzony przez^[27]: Jan Szaniawski, Józefa Grobelna, Marya Nawaryjska^[28].

Według Skorowidz miejscowości i dóbr tabularnych Galicji właścicielami Wołczkowa byli kolejno: Józefa z Książąt Jabłonowskich Hrabina Stadnicka^[29], Franciszka Pajączkowska, Eleonora Skarbek księżna Jabłonowska (1855, 1868, 1877); Oswald, Karol i Edmund hrabia Potoccy herbu Pilawa (1890); Marya Torosiewicz (1897 i 1905); Marya Błażowska (1914), następnie majątek został rozparcelowany^[20].

Prowadzona w Wołczkowie stadnina koni w 1824 została nagrodzona za przychów najpiękniejszych klaczy.^[30] Częste pożary^[31] niszczyły^[32] po kilkadziesiąt zabudowań^[33]. W 1904 doszło do pożaru folwarku Świdowa (obszar dworski w północno-wschodniej części Wołczkowa), który zniszczył stajnię.^[34]

W 1896 funkcjonowały dwa miejsca sprzedaży soli^[35] kontrolowane przez Wydział Krajowy.

Spółka Wodna powstała w 1907; należeli do niej właściciele nieruchomości czterech gmin: Wołczków, Marjampol Miasto, Marjampol Wieś i Tumierz^[36]. Z funduszu krajowego w 1910 sfinansowano budowę trzech^[37] studni wody^[38], gdyż woda znajduje się w bardzo głębokich warstwach^[39]. W 1912 naczelnikiem gminy był Józef Such^[40].

Sprawozdania Komitetu c. k. Galicyjskiego Towarzystwa Gospodarskiego świadczą o istnieniu w gminie "Kółka rolniczego Wołczków", w którym Oddział Stanisławów prowadził szkolenia^[41].

Z rozkazu nr 56 Rady Naczelnej Drużyn Bartoszowych w 1914 utworzona została drużyna w Wołczkowie wchodząca w skład Chorągwi Stanisławowskiej^[42], którą dowodził Tadeusz Zagajewski student Politechniki Lwowskiej.

II Rzeczpospolita, województwo stanisławowskie, powiat stanisławowski. Ustawą z 3 grudnia 1920 zjednoczono administracyjny ustrój Galicji z tym wprowadzonym w byłym zaborze rosyjskim, tworząc 23 grudnia 1920 województwa: krakowskie, lwowskie, stanisławowskie i tarnopolskie^[43].

W 1926 Michał Grobelny, mieszkaniec Wołczkowa rozpoczął starania w Starostwie w Stanisławowie o udzielenie konsensu wodno-prawnego na budowę młyna na potoku Woronica^[44]. Północną część Wołczkowa składająca się z grupy domów, młyna i karczmy nazywano "Woronica"^[45].

W latach 1930-1939 z ramienia Towarzystwa Szkoły Ludowej była prowadzona biblioteka przez Jana Kostańskiego^[46].

Ostatnim polskim sołtysem Wołczkowa był Kasper Szczygielski^[47]. Od 14 lipca 1934 gmina Wołczków została włączona w skład gminy Mariampol Miasto^[48].

Okupacja sowiecka ziem polskich.

Generalne Gubernatorstwo, dystrykt galicyjski, powiat stanisławowski.

ZSRR, Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka, obwód stanisławowski. Na skutek Konferencji jałtańskiej (4–11.02.1945) doszło do wysiedlenia ludności polskiej z Wołczkowa i Mariampola na tereny przyłączone do Polski po 1945.

ZSRR, Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka, obwód iwanofrankiwski, rejon halicki; w 1983 Wołczków ponownie został włączony do graniczącego z nim Mariampola^[49].

Ukraina, obwód iwanofrankiwski, rejon iwanofrankiwski, część gminy Mariampol (Marinopil).

Ukraina, obwód iwanofrankiwski, rejon iwanofrankiwski, część gminy Dubowce^[50].

W 1691 król Polski Jan III Sobieski wydał zrujnowane miasto Wołczków krakowianinowi, kasztelanowi, hetmanowi Stanisławowi Janowi Jabłonowskiemu (1634–1702) z przywilejem budowy fortu w tym miejscu. Fort powstał na wzgórzu w zakolu rzeki, miał cztery wysokie wieże. Były dwa wejścia do zamku poprzez mosty zwodzone. Ściany fortu były wysokie na 10 stóp i grube na 15. Południowo-wschodnie i południowe fragmenty fortu były chronione przez dużą, głęboką fosę^[51]. U stóp wzgórza utworzono kwadratowy rynek. Pierwszymi mieszkańcami byli mieszkańcy z dawnego zamku Boży Widok.

Według powszechnych spisów ludności przeprowadzonych w czasach monarchii austrowęgierskiej ludność Wołczkowa liczyła:

• w 1854 – 665^[52]
• w 1870 – 804
• w 1880 – 930^[53]: 915 (gmina) oraz 15 (obszar dworski)^[54]
• w 1890 – 1034: 1012 (gmina) oraz 22 (obszar dworski)^[28]
• w 1900 – 1083: 1041 narodowości polskiej i 42 narodowości rusińskiej w 203 domach,
• w 1904 – 1139 (jako wł. Marya Torosiewicz)
• w 1914 – 1184 (gmina Wołczków i folwark Świdowa liczone razem jako wł. M. Błażowska)

Według Spisu Powszechnego przeprowadzonego na terenie Rzeczypospolitej Polskiej Wołczków zamieszkiwało:

• w 1921 – 1106: 1077 narodowości polskiej i 29 narodowości rusińskiej w 227 budynkach mieszkalnych^[55]
• w 1931 – 1154 w 251 budynkach mieszkalnych^[56].

Wg spisu niemieckiego^[57] w czasie II wojny światowej w 1943 liczba ludności Wołczkowa wynosiła 1178.

Miała tutaj miejsce zbrodnia nacjonalistów ukraińskich na polskiej ludności cywilnej^[58] w okresie II wojny światowej. Wołczków był wsią, w której znaczną większość stanowili Polacy. Z 380 gospodarstw jedynie 12 należało do Ukraińców. W nocy z 29 na 30 marca 1944 przez oddział Ukraińskiej Powstańczej Armii dokonane zostało ludobójstwo na polskich mieszkańcach wsi Wołczków^[59]. W wyniku dokonanego napadu zginęły nie mniej niż 74 osoby. W dniu 27 grudnia 1944 w okolicach Krzywej Góry nacjonaliści ukraińscy dokonali zabójstwa kolejnych 13 osób z Wołczkowa.

Instytut Pamięci Narodowej we Wrocławiu prowadził śledztwo w tej sprawie. Od 2000 przesłuchano w tej sprawie kilkuset poszkodowanych Polaków i Ukraińców lub ich rodziny^[60].

• Jan Czerniak^[61] D.B.
• Wincenty Dolipski^[62] D.B. (1888)
• Józef Grochalski, s. Marcina^[63] D.B. (1885)
• Wincenty Mościcki^[64] D.B. (1880)
• Ludwik Nowak, s. Bartłomieja^[65] D.B. (1881-1915)
• Bartłomiej Obacz, s. Michała^[66] D.B. (1881)
• Marcin Obacz, s. Macieja^[66] D.B. (1882)
• Andrzej Szczygielski, s. Kaspra^[67] D.B.
• Jan Szczygielski, s. Wojciecha^[67] D.B. (1881)
• Szczepan Szczygielski, s. Kaspra^[68] D.B.
• Szczepan Szczygielski, s. Wojciecha^[68] D.B.
• Jan Tomczak, s. Tomasza^[69] D.B.
• Michał Tomczak, s. Kaspra^[69] D.B.
• Michał Zając^[70] D.B.
• Genowefa Wójcik^[71] SM (1911-1974)
• Andrzej Kostański^[46] SL, Bataliony Chłopskie okręg Stanisławów, 2 Armia WP, ZSL (1912–1984)
• ppk Józef Grochalski^[72] JS (1912–1993^[73])
• Franciszek Grochalski^[74] (1912-1967)
• Paulina Szczygielska^[75] (1921)
• prof. dr hab. Ryszard Łużny (1927–1998)
• Jan Bochenek (1931-2011)
• Jan Gorczyca^[76] EC (1932)
• Józef Obacz^[77] artysta (1934-2021)
• mgr inżynier górnictwa Marian Śrutwa^[78] (1936–1995)
• Józef Czerniak^[79] (1937)
• mgr fizyk Michał Tomczak (1939–2020)
• Tadeusz Gwizdak^[80] (1943)

Mariampol, Pobereże, Jezupol, Dubowce, Wodniki, Łany, Tumierz, Uście Zielone, Dołhe, Stryhańce, Pobereże

• Mariampol Wieś
• Mariampol Miasto

• Maryampol (1) miasto z Maryampolem wsią, a razczej przedmieściem i z Wołczkowem, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI: Malczyce – Netreba, Warszawa 1885, s. 147 .