Wikipedysta:Qqerim/brudnopis11

W latach międzywojennych istniały trzy rodzaje jednostek osadniczych o charakterze topograficznie miejskim miasto, miasteczko i osada miejska. Na terenie woj. białostockiego występowały wyjątkowo wszystkie trzy formy.

Określenie miasto miało trojakie znaczenie. Mogło odnosić się wyłącznie do charakteru prawnego miejscowości (a więc typu jednostki administracyjnej), co nie znaczyło automatycznie że "miasto administracyjne" faktycznie posiadało prawa miejskie. Podstawą zaliczenia danej miejscowości do grupy miast było tzw. kryterium administracyjne, jako najwięcej odpowiadające rozwojowi stosunków i życia. Mimo że większość miast prawnych prawa miejskie posiadała, wiele z nich miało zaledwie prawa miasteczka (w woj. białostockim Indura, Skidel, Świsłocz i Zelwa) a niektóre miasta (Nisko, Borysław, Tustanowice) były wręcz wsiami^[1].

Odwrotnie wiele miasteczek, a nawet miast – a więc faktycznie posiadających prawa miasteczka bądź prawa miejskie – były wsiami w gminach wiejskich^[1]. Jednostki te w ogólnych publikacjach nie są zaliczane do miast (a więc nie wpływają na liczbę miast województwa), co jednak lekceważy fakt posiadania praw miasteczka/praw miejskich (poniższa tabela je uwzględnia z zachowaną dystynkcją).

Wreszcie, niektóre miejscowości posiadały w nazwie wyraz Miasto – pisany wielką literą – mimo braku praw miejskich (np. Pruchnik Miasto, Waręż Miasto, Tartaków Miasto). Wyraz ten stanowił integralną część nazwy miejscowości (choć nie przesądzał bynajmniej jej charakteru topograficznego) aby odróżnić ją od innej (topograficznie wiejskiej) miejscowości o identycznej nazwie w tej samej okolicy (np. Pruchnik-Wieś, Waręż-Wieś, Tartaków-Wieś)^[1].

Na terenach byłego Królestwa Kongresowego istniały dodatkowo tzw. osady miejskie. Była to kategoria osiedli o charakterze miejskim utworzona przez zaborcze władze rosyjskie z miejscowości, "które chociaż nazywały się miastami, jednakże z powodu nieznaczej liczby mieszkańców, małego rozwoju przemysłu i niedostateczności dochodów, w rzeczywistości nie miały znaczenia miast"^[2]. W praktyce były to miejscowości (388 z 452 istniejących wówczas miast), którym odebrano prawa miejskie^[3], w zamian obdarzając je czysto honorowym mianem osady, pozwalającym lokalnej społeczności na wyróżnianie się spośród wsi, lecz nie dającym żadnych dodatkowych praw^[4].

W przeciwieństwie do istniejących na ziemiach wschodnich miasteczek, które miały swój własny ustrój miasteczkowy^[5], na terenach byłego Królestwa Kongresowego istniały tzw. osady miejskie, które zostały poddane mocy obowiązującej ukazu z dnia 19 lutego 1864 o urządzeniu gmin wiejskich^[6]. Tak więc zarówno miasteczka jak i osady miejskie stanowiły kategorię pośrednią między miastem a wsią, lecz według prawa osady były formalnie wsiami, natomiast miasteczka posiadały odrębny status.

Za II Rzeczypospolitej w poczet miast (gmin miejskich) zaliczano różne grupy miejscowości zależnie od obszaru dawnego zaboru, w których się znajdowały.

Charakter prawny miejscowości położnych na terenie tzw. województw centralnych został uregulowany dekretem Naczelnika Państwa z 4 lutego 1919 o samorządzie miejskim, wg którego za miasta prawne uznano 150 miejscowości (w tym 12 w woj. białostockim)^[7]. Dekret ten nie objął początkowo powiatów byłej guberni suwalskiej i czterech powiatów z byłej guberni siedleckiej (bialskiego, konstantynowskiego, radzyńskiego i włodawskiego), podlegających do końca 1918 roku pod Ober-Ost); nie objął też trzech powiatów byłej guberni grodzieńskiej (białostockiego, bielskiego i sokólskiego), które w 1919 roku przyłączono do województwa białostockiego^[8]. Działanie dekretu o samorządzie miejskim na miejscowości w wymienionych powiatch roziągnięto trzema osobnymi rozporządzeniami: z 25 września 1919^[9], 13 października 1919^[10] i 22 października 1919^[11]; łącznie za miasta uznano 31 miejscowości, a jednemu – Orli – odebrano prawa miejskie z dniem 22 października 1919. Podczas przeprowadzania spisu ludności w 1921 roku istniało na terenie województw centralnych kilkanaście miejscowości o nieuregulowanym charakterze prawnym. Były to miejscowości, którym samorząd miejski został nadany przez okupanta, a które nie zostały wymienione w dekrecie z 4 lutego 1919. Dla wszystkich (oprócz czterech, m.in. Nowogrodu w woj. białostockim) sprawa charakteru prawno-administracyjnego została zadecydowana^[8], albo przez skasowanie ustroju miejskiego, albo przez zaliczenie do miast na mocy indywidualnych rozporządzeń wydanych na podstawie ustawy z 20 lutego 1920 roku^[12][13].

Inne zasady dotyczyły trzech powiatów byłej guberni grodzieńskiej – białowieskiego, grodzieńskiego i wołkowyskiego – przyłączonych do woj. białostockiego w 1921 roku na mocy traktatu ryskiego, gdzie miastami prawnymi mogły być wyjątkowo miasteczka (a więc miejscowości nie posiadające praw miejskich per se – Indura, Skidel, Świsłocz i Zelwa)^[14][15]. Sprawę charakteru prawnego miejscowości w tych trzech powiatach tak jak na obszarze województw wschodnich byłego zaboru rosyjskiego regulowały odrębne rozporządzenia Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich^{[16][17][18][19]}, lecz przepisy te były tylko częściowo wykonywane^[20]. Ostatecznie za miasta w tej części woj. białostockiego uznano wszystkie miejscowości posiadające w 1924 roku prawa miejskie bądź te miejscowości o prawach miasteczka, które liczyły ponad 2.000 mieszkańców. Jednakże Główny Urząd Statystyczny (na którego danych poniższa tabela jest utworzona) oparł wykaz nie na stanie faktycznym, lecz na obowiązujących przepisach prawno-administracyjnych. Stąd:

• Za miasta uznano wszelkie miejscowości, które za czasów rosyjskich posiadały ustrój miejski, o ile liczą (w 1924 roku) więcej niż 4.000 mieszkańców
• Za miasteczka uznano wszelkie miejscowości o charakterze miasteczkowym z liczbą mieszkańców (w 1924 roku) od 2.000 do 4.000 mieszkańców
• Za miasta/miasteczka uznano także wszelkie inne miejscowości, na które ustawa miejska (względnie tymczasowa ustawa miejska) została rozciągnięta indywidualnymi rozporządzeniami Komisarza Generalnego Ziem Wschodnich^[21]

W poniższej sortowalnej tabeli umieszczono wszystkie miasta i miasteczka województwa poleskiego obu typów (stan na 1924 rok) z podziałem na charakter prawny (rodzaj jednostki administracyjnej) i przywileje (prawa miejskie/miasteczka). W późniejszych latach część najmniejszych miast status miejski utraciła; w wykazie oznaczono (►) miasta, które w 1937 roku były już wsiami^[22].

Stan ludności: na 30 czerwca 1921 roku (niezależnie od statusu jednostki w 1921 roku)
Główne źródło: Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej - Tom V - Województwo Białostockie, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1924
Źródła uzupełniające: Dzienniki Ustaw, przedstawione w przypisach
► = status miejski utracony przed 1937 rokiem

Herb	Miejscowość	Charakter prawny	Przywileje	Powiat	Gmina	Liczba mieszk.
	Andrzejewo	Wieś w gm. wiejskiej	Osada miejska	ostrowski[23]	Warchoły	985
	Augustów	Miasto	Miasto	augustowski	–	8762
	Bakałarzewo[24]	Wieś w gm. wiejskiej	Osada miejska	suwalski	Wólka
	Białystok	Miasto	Miasto	białostocki	–	76792
	Bielsk	Miasto	Miasto	bielski	–	4759
	Boćki	Miasto[25]	Miasto[25]	bielski	– [26]	1719
	Brańsk	Miasto	Miasto	bielski	–	3739
	Brok	Miasto[27]	Miasto[27]	ostrowski[23]	– [27]	2653
	Brzostowica Wielka	M-ko w gm. wiejskiej	Miasteczko	grodzieński	Brzostowica Wielka	1371
	Choroszcz	Miasto	Miasto	białostocki	–	2405
	Ciechanowiec (Lewobrzeżny)	Miasto	Miasto	bielski	–	3291
	Ciechanowiec (Prawobrzeżny)	Wieś w gm. wiejskiej[28]	Osada miejska[28]	wysokomazowiecki[28]	Klukowo[28]	1658
	Czerwin	Wieś w gm. wiejskiej	Osada miejska	ostrołęcki[23]	Czerwin	362
	Czyżewo	Wieś w gm. wiejskiej	Osada miejska	ostrowski[29]	Dmochy-Glinki	1835
	Dąbrowa	Miasto	Miasto	sokólski	–	3014
	Drohiczyn	Miasto	Miasto	bielski	–	1972
	Druskieniki	Miasto	Miasto	grodzieński	–	989
	Filipów	Wieś w gm. wiejskiej	Osada miejska	suwalski	Filipów	1554
	Goniądz	Miasto	Miasto	białostocki	–	2642
	Goworowo	Wieś w gm. wiejskiej	Osada miejska	ostrołęcki[23]	Goworowo	1187
	Grajewo[24]	Miasto	Miasto	szczuczyński	–
	Grodno	Miasto	Miasto	grodzieński	–	34694
	Gródek	M-ko w gm. wiejskiej	Miasteczko	białostocki	Gródek	2081
	Indura	Miasto	Miasteczko	grodzieński	–	2323
	Izabelin	M-ko w gm. wiejskiej	Miasteczko	wołkowyski	Izabelin	676
	Jałówka	M-ko w gm. wiejskiej	Miasteczko	wołkowyski	Jałówka	1211
	Janów	M-ko w gm. wiejskiej	Miasteczko	sokólski	Janów	1509
	Jedwabne	Wieś w gm. wiejskiej[30]	Osada miejska[30]	kolneński[31][23]	Jedwabne[30]	1222
	Jeziory	M-ko w gm. wiejskiej	Miasteczko	grodzieński	Jeziory	1755
	Kamionka	M-ko w gm. wiejskiej	Miasteczko	grodzieński[32]	Kamionka	569
	Kleszczele	Miasto	Miasto	bielski	–	1452
	Knyszyn	Miasto	Miasto	białostocki	–	3579
	Kolno	Miasto	Miasto	kolneński[31][23]	–	4494
	Korycin	M-ko w gm. wiejskiej	Miasteczko	sokólski	Korycin	603
	Krynki	Miasto	Miasto	grodzieński	–	5206
	Kuźnica	M-ko w gm. wiejskiej	Miasteczko	sokólski	Kuźnica	1075
	Lipsk nad Biebrzą	Wieś w gm. wiejskiej	Osada miejska	augustowski	Lipsk	1058
	Łapy	Wieś w gm. wiejskiej[33]	Osada miejska[33]	wysokomazowiecki	Poświętne[33]	3495
	Łomża	Miasto	Miasto	łomżyński[23]	–	22014
	Łopienica Mała	M-ko w gm. wiejskiej	Miasteczko	wołkowyski	Izabelin	240
	Łunna	M-ko w gm. wiejskiej	Miasteczko	grodzieński	Łunna	1884
	Łysków	M-ko w gm. wiejskiej	Miasteczko	wołkowyski	Łysków	899
	Michałowo	M-ko w gm. wiejskiej	Miasteczko	białostocki	Michałowo	2176
	Mielnik	Miasto[25]	Miasto[25]	bielski	– [34]	1091
	Milejczyce	M-ko w gm. wiejskiej	Miasteczko	bielski	Milejczyce	1180
	Mosty	M-ko w gm. wiejskiej	Miasteczko	grodzieński	Mosty	1519
	Mścibów	M-ko w gm. wiejskiej	Miasteczko	wołkowyski	Mścibów	1051
	Myszyniec	Wieś w gm. wiejskiej	Osada miejska	ostrołęcki[23]	Myszyniec	1872
	Narew	Miasto[25]	Miasto[25]	bielski	– [35]	963
	Narewka Mała	M-ko w gm. wiejskiej	Miasteczko	białowieski[36]	Masiewo	1205
	Niemirów	M-ko w gm. wiejskiej	Miasteczko	bielski	Radziwiłłówka	777
	Nowogród	Wieś w gm. wiejskiej[37]	Osada miejska[37]	łomżyński[23]	Nowogród[37]	1856
	Nowy Dwór	Miasto[25]	Miasto[25]	sokólski	– [38]	1222
	Nowy Dwór	M-ko w gm. wiejskiej	Miasteczko	wołkowyski	Porozów	646
	Nur	Wieś w gm. wiejskiej	Osada miejska	ostrowski[23]	Nur	1363
	Odelsk	Miasto[25]	Miasto[25]	sokólski	– [39]	1333
	Orla	M-ko w gm. wiejskiej[40]	Miasteczko[40]	bielski	Orla[40]	1518
	Ostrołęka	Miasto	Miasto	ostrołęcki[23]	–	9145
	Ostrów	Miasto	Miasto	ostrowski[23]	–	13425
	Piaski	M-ko w gm. wiejskiej	Miasteczko	wołkowyski	Piaski	1776
	Porozów	M-ko w gm. wiejskiej	Miasteczko	wołkowyski	Porozów	1793
	Porzecze	M-ko w gm. wiejskiej	Miasteczko	grodzieński	Porzecze	1098
	Przerośl[24]	Wieś w gm. wiejskiej	Osada miejska	suwalski	Przerośl
	Raczki	Wieś w gm. wiejskiej	Osada miejska	augustowski	Dowspuda	1558
	Radziłów[24]	Wieś w gm. wiejskiej	Osada miejska	szczuczyński	Radziłów
	Rajgród[24]	Miasto	Miasto	szczuczyński	–
	Roś	M-ko w gm. wiejskiej	Miasteczko	wołkowyski	Roś	822
	Sejny	Miasto	Miasto	sejneński[41]	–	2254
	Sidra	M-ko w gm. wiejskiej	Miasteczko	sokólski	Sidra	897
	Siemiatycze	Miasto	Miasto	bielski	–	5694
	Skidel	Miasto	Miasteczko	grodzieński	–	2907
	Sokoły	Miasto	Miasto	wysokomazowiecki	–	2207
	Sokółka	Miasto	Miasto	sokólski	–	6086
	Sopoćkinie	Wieś w gm. wiejskiej	Osada miejska	augustowski	Wołłowiczowce	1774
	Starosielce	Miasto	Miasto	białostocki	–	2422
	Stawiski	Miasto	Miasto	kolneński[31][23]	–	3017
	Suchowola	Miasto	Miasto	sokólski	–	2457
	Supraśl	Miasto	Miasto	białostocki	–	2322
	Suraż	Miasto	Miasto	białostocki	–	1180
	Suwałki	Miasto	Miasto	suwalski	–	16780
	Szczuczyn[24]	Miasto	Miasto	szczuczyński	–
	Sztabin	Wieś w gm. wiejskiej	Osada miejska	augustowski	Sztabin	500
	Śniadowo	Wieś w gm. wiejskiej	Osada miejska	łomżyński[23]	Śniadowo	869
	Świsłocz[24]	Miasto	Miasteczko	wołkowyski	–
	Trzcianne	M-ko w gm. wiejskiej	Miasteczko	białostocki	Michałowo	1434
	Tykocin	Miasto	Miasto	wysokomazowiecki	–	2993
	Wasilków	Miasto	Miasto	białostocki	–	3903
	Wąsosz[24]	Wieś w gm. wiejskiej	Osada miejska	szczuczyński	Wąsosz
	Wizna	Wieś w gm. wiejskiej	Osada miejska	łomżyński[23]	Wizna	2670
	Wiżajny[24]	Wieś w gm. wiejskiej	Osada miejska	suwalski	Wiżajny
	Wołkowysk[24]	Miasto	Miasto	wołkowyski	–
	Wołpa	M-ko w gm. wiejskiej	Miasteczko	grodzieński	Wołpa	1731
	Wysokie Mazowieckie	Miasto	Miasto	wysokomazowiecki	–	3214
	Zabłudów	Miasto	Miasto	białostocki	–	2821
	Zambrów	Miasto	Miasto	łomżyński[23]	–	6160
	Zaręby Kościelne	Wieś w gm. wiejskiej	Osada miejska	ostrowski[23]	Zaręby Kościelne	1630
	Zelwa[24]	Miasto ►	Miasteczko	wołkowyski	–