Wielenowate
Wielenowate (Riodinidae) – mocno zróżnicowana[2] rodzina małych lub średnich rozmiarów[3] motyli, obejmuje 1187 opisanych żyjących gatunków oraz kilka opisanych gatunków wymarłych; często jaskrawo ubarwione[3], skrzydła bywają miejscami metalicznie połyskujące[3], pierwsza para odnóży zredukowana u samców. Występują głównie w krainie neotropikalnej; w Europie, w tym w Polsce występuje jeden gatunek: wielena plamowstęg[4].
Riodinidae[1] | |
(Grote | , 1895)|
Okres istnienia: eocen–dziś | |
Riodina lysippus, Brazylia | |
Systematyka | |
Domena | |
---|---|
Królestwo | |
Typ | |
Podtyp | |
Gromada | |
Podgromada | |
Rząd | |
Podrząd | |
Infrarząd | |
Nadrodzina | Papilionoidea |
Pochodzenie
Najstarsza znana skamielina przedstawiciela wielenowatych pochodzi z Ameryki Północnej, z eoceńskiej formacji Green River[2]. Zachowały się także okazy dorosłych osobników oraz gąsienicy w bursztynie dominikańskim[5][6]. Szacuje się, że grupa koronna wielenowatych powstała około 56 mln lat temu (pomiędzy 52,4 a 60,7 mln lat temu)[2].
, jej wiek ocenia się na od 42,6 do 50,2 mln latWystępowanie
Wielenowate występują na całym świecie[7], głównie w krainie neotropikalnej[2], którą zamieszkuje 67% rodzajów tej rodziny[2] i 95% jej gatunków[7]. Na obszarze nizinnej zlewni Amazonki zamieszkuje około 400 gatunków wielenowatych, co stanowi 1/5 lepidopterofauny tego terenu[7], przy czym wiele gatunków ma charakter endemiczny[7], a ich zasięg geograficzny jest mniejszy niż u modraszkowatych[7]. Zróżnicowanie gatunkowe wielenowatych spada wraz z wysokością nad poziomem morza[7], niewiele gatunków można spotkać powyżej 2000 m n.p.m.[7]
Morfologia
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ef/Abisara_bifasciata_suffusa_Moore%2C_1882_%E2%80%93_Suffused_Double-banded_Judy_Life_cycle_at_Peravoor_on_the_foodplant_embelia_tsjeriam-cottam.jpg_%2822%29.jpg/220px-Abisara_bifasciata_suffusa_Moore%2C_1882_%E2%80%93_Suffused_Double-banded_Judy_Life_cycle_at_Peravoor_on_the_foodplant_embelia_tsjeriam-cottam.jpg_%2822%29.jpg)
Gąsienice i poczwarki wielenowatych przypominają analogiczne stadia rozwoju u modraszkowatych[5]. Osobniki dorosłe to przeważnie małe motyle, osiągają rozmiary od 12 do 60 mm[7], cechuje je bardzo duże zróżnicowanie kolorów, wzorów, kształtów i rozmiarów[7], prawdopodobnie największe ze wszystkich rodzin motyli[7]. W obrębie wyglądu często zachodzi mimikra, prawdopodobnie batesowska[8] – wielenowate przypuszczalnie upodabniają się m.in. do rusałkowatych („tygrysie” pasy oraz przezroczyste skrzydła)[8], miernikowcowatych czy zwójkowatych (jaskrawe ubarwienie)[8].
Dorosłe samce cechuje znacznie zredukowana pierwsza para odnóży[3][5], która jest kluczową cechą charakterystyczną tej rodziny widoczną gołym okiem[7]. Na skrzydłach występują mieniące się metalicznie plamki w odcieniu srebrnym, ołowianym[5] bądź złotym[7]. Na tylnych skrzydłach u niektórych gatunków występuje wzór „fałszywej głowy”, jest szczególnie dobrze wykształcony u motyli z rodzaju Helicopis[9]. Co najmniej u 25% gatunków wielenowatych u samców występują łuski zapachowe[7] zapewne o największym zróżnicowaniu morfologicznym ze wszystkich rodzin motyli[7]. Genitalia obu płci o różnorodnej budowie w obrębie rodziny[7].
Zachowanie
Osobniki dorosłe pobierają pokarm z kwiatów[8], składniki mineralne dostarczają im również wilgotny piasek i błoto[8]. Co najmniej u trzech gatunków z rodzaju Euselasia jaja są umieszczane na pedicelach (zachowanie nienotowane u motyli przed 2010 rokiem[10]) na spodniej stronie liści[10]. Jaja przedstawicieli rodzajów Anteros , Ourocnemis i Sarota są przykrywane przez samice za pomocą szpatułkowatych łusek zapewne w celu ich ochrony przed mrówkami czy parazytoidami[11]. Niektóre gąsienice są myrmekofilne i drapieżne[12]. Osobniki dorosłe z plemienia Helicopini odpoczywają ze złożonymi skrzydłami oraz pocierają o siebie tylne skrzydła, podobnie jak przedstawiciele modraszkowatych[11]. U gatunku Charis cadytis zaobserwowano zachowania godowe zbliżone do sumo – rywalizujące samce nacierają na siebie na liściach z częściowo otwartymi skrzydłami[13]. Poza upodabnianiem się do wyglądu innych motyli wielenowate naśladują ich lot, a nawet kąt ułożenia ich czułków[8].
Systematyka
Rodzaj typowy[3], którego gatunkiem typowym jest Riodina lysippus[14]. Jednoznaczna i pewna systematyka wielenowatych pozostaje ostatecznie nierozstrzygnięta pomimo podejmowanych prób (stan na 2018 rok)[2], a wiele rodzajów nie jest monofiletycznych[2]. Badania filogenetyczne, których wyniki opublikowano w 2017 roku, wskazują, że wielenowate mogą być traktowane jako podrodzina modraszkowatych[15]. Wcześniej niektórzy autorzy zaliczali wielenowate i modraszkowate do jednej rodziny[5] bądź traktowali je jako rodziny siostrzane[5][6].
to RiodinaOpisano 1187 żyjących gatunków (możliwe, że ich liczba sięga około 1350[7]) ujętych w 122 rodzaje (stan na 2019 rok)[16], a także dwa gatunki kopalne, z czego jeden z kopalnego rodzaju Riodinella[17].
Wyróżnia się trzy podrodziny[5][6]:
- Euselasiinae
- Nemeobiinae
- Riodininae[5] – największa podrodzina, podzielona na 8 plemion
Powyższe podrodziny dzielą się łącznie na dwanaście plemion, sześć podplemion oraz kilka gatunków incertae sedis[6].
Galeria
- Abisara savitri (Nemeobiinae), Singapur
- Apodemia nais (Riodininae), Stany Zjednoczone
- Baeotis zonata (Riodininae), Kolumbia
- Chorinea octauius (Riodininae), Gujana
- Euselasia cheles (Euselasiinae), Kostaryka
- Hyphilaria thasus (Riodininae), Brazylia
- Lasaia agesilas agesilas (Riodininae), Brazylia
- Melanis pixe (Riodininae), Salwador
- Rhetus arcius (Riodininae), Ekwador
- Paralaxita orphna (Nemeobiinae), Malezja
Przypisy
Bibliografia
- Encyclopedia of Entomology. John L. Capinera (ed.). Dordrecht: Springer Science+Business Media, 2008. ISBN 978-1-4020-6242-1.
- Qian Cong i inni. The first complete genomes of Metalmarks and the classification of butterfly families. „Genomics”. 109 (5–6), 2017-10. DOI: 10.1016/j.ygeno.2017.07.006. ISSN 1089-8646. (ang.).