Villard de Honnecourt

Jak wspomniano, nieznany jest zawód Villarda, choć w większości opracowań wymieniany jest on jako architekt lub budowniczy^[3]. Twierdzenie to powszechnie występuje w literaturze od 1849 roku i powtarzane jest za Jules'em Quicheratem^[1] (Notice sur l'album de Villard de Honnecourt, architecte du XIIIe siècle), który już w podtytule swojej publikacji określił Villarda jako architekta z XIII wieku. Co więcej, Quicherat uznał Villarda za współautora planu z karty 15r (zapewne niezrealizowany) i architekta katedry w Cambrai^[4]. Mâle uznał wręcz, że Villard był człowiekiem bardzo zajętym, podróżującym aż na końce świata chrześcijańskiego, by tam budować kościoły^[5]. Później Villardowi przypisano absydę kolegiaty w Saint-Quentin^[6].

Po raz pierwszy wątpliwość, czy Villard de Honnecourt był faktycznie zawodowym architektem wysunął Carl F. Barnes w 1977 roku^[1]. Jego zdaniem rysunki nie świadczą o tym, że to Villard zaprojektował przedstawione na nich budowle. Co więcej, tylko około 16% wszystkich rysunków stanowią przedstawienia architektury, co w jego opinii jest zbyt małą liczbą, jeśli założyć, że Villard był architektem. Barnes ostrożnie sugerował, że Villard mógł być raczej złotnikiem niż architektem^[1]. Poglądy Barnesa można zreasumować jego stwierdzeniem, iż brak jest dowodów, że Villard zbudował gdziekolwiek jakikolwiek kościół^[7]. Przypuszczenie Barnesa, że Villard nie był architektem, popiera jednak mniejszość badaczy^[8]. Inna hipoteza mówi, że Villard mógł być jednym z wielu zakonników, którzy są wymieniani przy okazji budowy katedr. Ich dokładna rola nie jest dziś znana i trudno stwierdzić, czy występowali oni tylko w roli osób zamawiających lub ich wysłanników czy też może brali udział w planowaniu i prowadzeniu budowy. Na stan duchowny Villarda może wskazywać szeroka wiedza i wykształcenie, które widoczne są w jego rysunkach i kaligraficzne pismo, charakterystyczne dla tego typu osoby^[9].

Ze szkicownika Villarda wynika, iż jego autor dużo podróżował. Sam wyznał: Byłem w wielu krajach^[10]. Trasa jego wędrówki jest rekonstruowana na podstawie szkiców i towarzyszących im opisów. We Francji przebywał w Vaucelles i Cambrai (plan kościoła Notre-Dame – 14v), w Laon (plan wieży – 9v, elewacja – 10r), Reims (okno – 10v, rzut filara – 15v), Meaux (plan kościoła Saint-Etienne – 15r), Chartres (rozeta zachodnia – 15v). Oprócz tego dotarł do Lozanny (rozeta – 16r) i na Węgry.

Nie wiadomo, po co Villard stworzył swój album. Część autorów uważa dzieło Villarda za podręcznik dla innych architektów, część za zbiór ówczesnej wiedzy architektonicznej (rodzaj encyklopedii czy kompendium), a inni za podróżny szkicownik.

Szkicownik jest rękopisem, zawierającym zszyte ze sobą 33 pergaminowe karty, których wymiary różnią się między sobą – szerokość waha się od 15 do 16 cm, a wysokość od 23 do 24 cm^[11]. Karty są z obu stron pokryte rysunkami i notatkami wykonanymi piórkiem, a naszkicowanymi wcześniej ołowianym sztyftem^[11]. Oprawiony jest w okładkę z brązowej świńskiej skóry^[7]. Obecnie przechowywany jest we Francuskiej Bibliotece Narodowej w Paryżu (MS. Fr. 19093).

W notatniku znajdują się liczne rysunki (budynków, elementów architektonicznych, rzeźb, ludzi, zwierząt, urządzeń), którym towarzyszą opisy. Notatki zapisane są minuskułą w XIII-wiecznym dialekcie pikardyjskim. Jeden z zapisków, z odwrotnej strony pierwszej karty, brzmi: Villard de Honnecourt pozdrawia was i prosi tych, którzy będą korzystać w pracy z pomocy, jakie są w tej książce zawarte, pomodlić się za jego duszę i wspomnieć go. Bo w książce tej można znaleźć dobrą radę o wielkiej sztuce murowania i konstrukcji, znajdziecie też tu sztukę rysowania i jej podstawy, tak jak tego dyscyplina geometrii uczy^[12]. Na dalszych stronach znajdują się kolejne zapiski.

Czas powstania szkicownika zgodnie określany jest na XIII wiek, a dokładniej lata 1230-1235. Villard nie był jedynym autorem szkicownika – w późniejszym okresie dodano do niego rysunki i notatki. W 1666 roku właścicielem szkicownika był André Félibien, historyk z dworu Ludwika XIV. On też w swojej publikacji Entretiens sur les vies et les ouvrages des plus excellents peintres anciens et moderns (Paris 1666) wymienił Villarda^[13]. Od 1795 roku notatnik stanowi własność francuskich zbiorów państwowych^[7]. Po raz pierwszy rysunki opublikowano w połowie XIX wieku, w okresie szczególnego zainteresowania gotykiem^[7].

Zachowana dziś liczba kart jest mniejsza, niż pierwotna. Na odwrocie ostatniej karty znajduje się dopisek z XV wieku, informujący, iż wówczas szkicownik liczył 41 kart, czyli o 7 więcej niż obecnie^[11]. Niewykluczone jednak, że zaginęło jeszcze więcej: R. Bechmann uważa, że łącznie brakuje 13 kart; pojawiają się także hipotezy o 23-29 kartach, co łącznie mogłoby dać nawet 58 zaginionych stron rysunków i notatek^[14].

Ilustracja	Karta	Opis
	1v	Rysunki: 15 postaci, z których 12 siedzi (na podstawie inskrypcji są identyfikowani jako apostołowie)[15]. Tekst: Villard de Honnecourt pozdrawia was i prosi tych, którzy będą korzystać w pracy z pomocy, jakie są w tej książce zawarte, pomodlić się za jego duszę i wspomnieć go. Bo w książce tej można znaleźć dobrą radę o wielkiej sztuce murowania i konstrukcji, znajdziecie też tu sztukę rysowania i jej podstawy, tak jak tego dyscyplina geometrii uczy[16]. U góry: Tu możesz znaleźć figury dwunastu apostołów[17].
	2 r	Rysunki: ślimak. Mężczyzna w podróżnym stroju. Na podstawie dopisku przyjmowany za autoportret. Quicherat uważa go żołnierza ubranego w kolczugę, tunikę, hełm[18]. Zdaniem Bechmanna nic nie przemawia za traktowaniem go jako portretu[9]. Tekst: De Honnecourt, ten, który był na Węgrzech. Dopisek ten jest późniejszy[9].
	3v	Rysunki: alegoryczne przedstawienia pokory i pychy. Pokora ukazana jest jako kobieta w welonie, trzymająca dysk z wizerunkiem gołębicy, pycha jako mężczyzna spadający z konia[19]. Tekst: towarzyszy rysunkom, pozwalając na identyfikację tych przedstawień
	4v	Rysunek: personifikacja Kościoła, bogato ubrana, w koronie, trzymająca labarum i kielich[19].
	5r	Rysunek: perpetuum mobile Tekst: Często mistrzowie szukali między sobą sposobu na stworzenie koła, które samo by się obracało. Oto jak można to zrobić przy pomocy nieparzystej liczby młotków albo rtęci[20].
	5v	Rysunki: ornamenty, wzorowane na jakichś medalionach i archiwoltach[21]. Ludzie-liście, podobni do rzeźb z Chartres[22].
	6v	Rysunki: jeden z nich opisany jako maison d'un horloge (dosł. dom na zegar) – może korpus dużego zegara do pomieszczenia, a może wieża[23]. Drugi to zwierzę fantastyczne w kształcie litery S. Tekst: opis konstrukcji zegarowej.
	7v	Rysunki: zwierzęta (dwa koty, pasikonik/świerszcz, mucha, ważka, rak). Labirynt.
	10v	Rysunek: wieża kościoła w Laon. Rysunek pokazuje kamienne szczyty wież, które dziś nie istnieją[21]. Na rysunku widoczna jest dłoń, która wychodzi spomiędzy kolumn i wskazuje palcem na dół. Quicherat sądził, że taka dłoń kiedyś istniała, ale ślad po niej zaginął[24]. Bechmann przypuszcza jednak, że to znak dla czytelnika, by zwrócił szczególną uwagę na inskrypcję, a grono, które dłoń trzyma w palcach, może odnosić się do owoców, które wyda ta lektura[25]. Figury byków przedstawiają rzeźby tych zwierząt, które do dziś znajdują się na wieżach. Mają upamiętniać ich wysiłek i wkład w budowę katedry[26].
	11v	Rysunek: nagi mężczyzna, o ramionach okrytych tzw. pallą, w jednej ręce trzyma wazon z kwiatami. Za nim rodzaj nagrobka z położoną na nim chlamidą. Jest to jedyny rysunek w całym szkicowniku lawowany tuszem[27].
	12r	Rysunek: kobieta z profilu. Tekst: Oto jedna z dwóch panien, których sąd miał miejsce przed Salomonem w związku z dzieckiem, które każda chciała mieć.
	15r	Rysunek: plan dwóch chórów. Tekst: na górnym planie (łac.), powtórzona we francuskim na dole[28]: Prezbiterium to stworzyli Villard de Honnecourt i Piotr de Corbeia dyskutując między sobą[29]. Najprawdopodobniej jednak nie napisał jej sam Villard[30]. Na dolnym planie informacja, że to plan kościoła w Meaux.
	17r	Rysunki: chór i absyda kościoła w Vaucelles[31]. Leżąca postać. Tekst: Istud est prezbiterium beate marie vacellencis eccl(es)ie ordinis cisterorum i jedno zdanie o postaci.
	22v	Rysunki: urządzenia – tartak hydrauliczny, rodzaj kuszy, śruba do podnoszenia ciężarów, mechanizm pozwalający obracać posąg w określonym czasie, mechanizm do pulpitu. Tekst: opisy urządzeń.
	26v	Rysunki: walczący z lwami.
	28v	Rysunki: pokazanie ludowi Chrystusa i biczowanie[32].
	30r	Rysunki: trebusz (wojenna machina miotająca, popularna w XII i XIII wieku). Tekst: opis urządzenia.
	31r	Rysunek: elewacja zewnętrzna kaplicy chórowej katedry w Reims[33].

• Barnes C. F., The 'Problem' of Villard de Honnecourt [w:] Les Bâtisseurs des Cathédrales Gothiques, Strasbourg 1989, s. 209-223 [na:] https://web.archive.org/web/20080723153700/http://www.villardman.net/problem.html.
• Barnes C. F., What's in a Name? The Portfolio of Villard de Honnecourt, "AVISTA Forum Journal", 12/2 (2001), s. 14-15 [na:] https://web.archive.org/web/20080723153708/http://www.villardman.net/in.a.name.html.
• Bechmann R., Villard de Honnecourt. La pensée technique au XIIIe siècle et sa communication, Paris 1991.
• Frazik J.T., Najstarszy średniowieczny podręcznik architekta, "Czasopismo Techniczne", 1991.
• Jarzewicz J., Rysunek architektów średniowiecza (Villard de Honnecourt i inni) [w:] Disegno – rysunek u źródeł sztuki nowożytnej, Toruń 2001, s. 65-83.
• Łodyńska-Kosińska M., Architektoniczna „scentia” gotyku. Szkice z zakresu teorii architektury w średniowieczu, Warszawa 1964.
• Quicherat J., Notices sur l’album de Villard de Honnecourt [w :] idem, Mélanges d’archéologie et d’histoire, Paris 1886, s. 238-298.
• The Dictionary of Art, 1996, t. 32.
• Viollet-le-Duc E., Album de Villard de Honnecourt, architecte du XIIIe siècle, "Revue archéologique", t. VII, 1863, s. 103-118, 184-193, 250-258, 361-370.
• Walicki M., Sam na sam z Villardem, "Kwartalnik Architektury i Urbanistyki", t. I, z. 1, s. 7-12.

• Le site de Villard de Honnecourt : biographie, le carnet, thèmes du carnet (fr.)
• L’album de Villard de Honnecourt. cgagne.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-08-28)]. (fr.)
• Opis szkicownika na stronie Bibliothèque nationale de France (fr.)