Tramwaje w Katowicach

Początki komunikacji tramwajowej na terenie Katowic sięgają końca XIX w. Wtedy to o koncesję na budowę wąskotorowej linii tramwaju parowego Królewska Huta – Dąb – Katowice – Wełnowiec – Huta Laura (ob. Siemianowice Śląskie) wystąpiła berlińska spółka Kramer & Co. Wkrótce po uzyskaniu koncesji (23 marca 1896) zrealizowano pierwszy odcinek, tj. Huta Marta (na wysokości obecnego ronda gen. Ziętka) – Wełnowiec – Huta Laura oddano do użytku 30 grudnia 1896. Wkrótce linię zelektryfikowano^[5]. Od 1 października 1898 regularne kursy rozpoczęły czteroosiowe wagony Hoffmann z wyposażeniem elektrycznym amerykańskiej firmy Walker (tak nazywano je potocznie), które były pierwszymi w Europie tramwajami z nadwoziem na wózkach skrętnych, z indywidualnym napędem wszystkich osi. Relacja, którą kursuje obecnie linia 13 (Katowice - Siemianowice Śląskie) rozpoczęła epokę tramwajów elektrycznych na Górnym Śląsku^[6].

W tym czasie podjęto budowę linii tramwajowej Katowice (Rynek) – Dąb – Królewska Huta (obecnie fragment linii 6, 11 i 19), którą ukończono w sierpniu, a uruchomiono - od początku w trakcji elektrycznej - 25 listopada 1898. W 1903 Spółka Kramer & Co. ogłosiła bankructwo i linie tramwajowe przeszły w zarząd spółki Schlesiche Kleinbahn AG. Ona, a także spółka Schikora & Wolff planowała budowę linii Katowice – Załęże – Hajduki. Ostatecznie koncesję na całą, wąskotorową linię Mysłowice – Katowice – Załęże – Świętochłowice – Bytom (dawna trasa linii nr 7) uzyskała do 1899 spółka Oberschlesische Dampfstrassenbahnen AG (ODS). Całą linię Hajduki Górne – Katowice – Załęże – Zawodzie – Szopienice – Mysłowice uruchomiono 31 października 1900. Wybudowano wtedy też zajezdnię w Roździeniu. Pierwsze linie tramwajowe zbudowano jako jednotorowe z mijankami, a rozstaw toru wynosił 785 mm^[5][7].

W 1912 w Katowicach uruchomiono pierwszy na terenie konurbacji górnośląskiej normalnotorowy tramwaj (1435 mm), który łączył Rynek w Katowicach z Parkiem Kościuszki. Na końcu tej linii powstała zajezdnia normalnotorowa. Odcinek ten był częścią niezrealizowanej linii do Ligoty^[8][9].

Po I wojnie światowej i powstaniach śląskich, w 1925 powstała spółka Śląsko-Dąbrowskie Kolejowe Towarzystwo Eksploatacyjne z siedzibą w Katowicach, która rozpoczęła eksploatację sieci tramwajowej po stronie Polski. W latach międzywojennych wzmogły się procesy przekształcenia sieci na terenie Katowic w sieć normalnotorową. Tory na ul. 3 Maja przebudowano w 1926, a dwa lata później (tj. 14 lipca 1928) uruchomiono linię z Szopienic do Sosnowca. Odcinek Szopienice – Mysłowice przebudowano 12 października 1929, natomiast trasę Katowice – Załęże po przebudowie uruchomiono 21 września 1929, a także w tym samym roku (27 listopada) otwarto odcinek Załęże – Hajduki^[10]. W 1937 wąskotorowe linie na terenie Katowic pozostawały odcinek Chorzów – Dąb – Wełnowiec – pl. Alfreda – Siemianowice Śląskie/Chorzów Stary^[11].

Sieć tramwajowa po agresji Niemiec na Polskę we wrześniu 1939 przeszła w zarząd spółki Schlesische Kleinbahn Aktiengesellschaft. W tym czasie trzykrotnie wzrosła liczba osób korzystających z komunikacji tramwajowej. W 1940 uruchomiono normalnotorowy odcinek Katowice Rynek – Dąb – Chorzów Rynek, a trasę Katowice – Siemianowice rok później. W 1942 na placu Alfreda wybudowano pierwszą na terenie konurbacji pętlę tramwajową^[12].

Po II wojnie światowej, w 1945 sieć tramwajową przymusowo przyporządkowano spółce Koleje Elektryczne Zagłębia Śląsko-Dąbrowskiego, a w 1948 r. związkowi komunalnemu Śląsko-Dąbrowskie Linie Komunikacyjne, przekształcone w 1951 w Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne w Katowicach, które organizowały komunikację tramwajową i autobusową na terenie konurbacji górnośląskiej^[11].

Jedyne nowe linie, które powstały w okresie PRL-u, to przedłużenie linii z Parku Kościuszki do Brynowa, oddane do użytku 18 września 1947, a także pętla przez obecną ul. św. Jana, uruchomiona 18 września 1949. Na odcinku Katowice – Szopienice w latach 1950–1955 wybudowano drugi tor, a w 1962 zakończono przebudowę linii Katowice – Chorzów i oddano do użytku nową zajezdnię w Zawodziu, która przejęła funkcję zajezdni Park Kościuszki i Szopienice. Na odcinku Katowice Rondo – pętla Słoneczna wraz z pętlą w 1964 dobudowano drugi tor^[13][14].

Po 1989 wraz z przemianami ustrojowymi nastąpiły przekształcenia w organizacji komunikacji miejskiej na terenie konurbacji górnośląskiej. W 1991 rozdzielono WPK na kilkanaście przedsiębiorstw, w tym Przedsiębiorstwo Komunikacji Tramwajowej w Katowicach, które w 2003 przekształcono w spółkę Tramwaje Śląskie, Miasto Katowice są obecnie największym udziałowcem nowej spółki (4 053 327, tj. 34,1% akcji)^[13][3].

Mimo niedofinansowania, sieć tramwajową na terenie Katowic systematycznie modernizowano. W latach 90. i na początku XXI w. często towarzyszyła ona przebudowie dróg. Na początku lat 90. XX w., w związku z budową Drogowej Trasy Średnicowej przebudowano linię tramwajową w zakresie od ul. Brackiej do ul. Wiśniowej poza ulicę Gliwicką na wydzielone torowisko. Nowy, dwutorowy odcinek o długości 960 m oddano do użytku 5 września 1994^[15]. W latach 2000–2001 częściowo zmodernizowano trasę Katowice – Chorzów Rynek – Bytom, a także wprowadzono do ruchy nowe, niskopodłogowe tramwaje Konstal 116Nd.

W lutym 2011 włodarze miast konurbacji górnośląskiej podjęli decyzję o rozpoczęciu projektu „Modernizacja infrastruktury tramwajowej i trolejbusowej w Aglomeracji Górnośląskiej wraz z infrastrukturą towarzyszącą”, w ramach którego ma zostać zmodernizowanych 48 kilometrów torowisk. Na terenie Katowic zaplanowano modernizację następujących odcinków:

• Ul. Chorzowska (Wesołe Miasteczko – Stadion Śląski),
• Ul. Kościuszki (autostrada A4 – wiadukt kolejowy nad ul. św. Jana),
• Brynów (końcówka trasy – dobudowa drugiego toru),
• Al. Korfantego (Rondo gen. Ziętka – Pętla Słoneczna),
• Ul. Gliwicka (ul. Wiśniowa – granica miasta z Chorzowem),
• Ul. 3 Maja i Plac Wolności,
• Szopienice – Sosnowiec (dobudowa drugiego toru),
• Ul. Obrońców Westerplatte (odcinek torowiska wbudowanego w jezdnię).

Dodatkowo, w ramach przebudowy strefy Rondo-Rynek od 2012 rozpoczęto przebudowę sieci tramwajowej w Śródmieściu – zlikwidowano tory na ul. Pocztowej, dobudowano drugi tor na ul. św. Jana i skręt z tej ulicy w stronę Zawodzia, zlikwidowano skręt z Zawodzia do al. Korfantego i zmodernizowano tory na al. Korfantego na odcinku Rynek – Rondo Ziętka^[16].

13 maja 2014 na terenie zajezdni Zawodzie odbyło się uroczyste oddanie do użytku nowych, niskopodłogowych tramwajów Pesa Twist Step 2012N. Wraz z uroczystością odbył się przejazd specjalny dwóch tramwajów do Placu Wolności. Dzień później nowe tramwaje zadebiutowały liniowo na linii 35 Zawodzie Zajezdnia – Katowice Plac Wolności^[17].

W listopadzie 2017 miasto Katowice podpisało z konsorcjum firm ZUE i Unibep umowę na budowę centrum przesiadkowego przy pętli Zawodzie^[18], a miesiąc później z konsorcjum firm Warbud i Stor na budowę centrum przesiadkowego przy pętli Brynów^[19].

22 grudnia 2023 roku otwarto nowy 600-metrowy odcinek linii tramwajowej wzdłuż ul. Grundmanna, połączony z istniejącymi torowiskami wzdłuż ul. Gliwickiej oraz Chorzowskiej. Zbudowano torowiska, sieć trakcyjną, wiadukt nad Drogową Trasą Średnicową (której część wiedzie ul. Chorzowską), most nad rzeką Rawą oraz połączenia we wszystkie strony z istniejącymi liniami^[20]. Na nowym odcinkiem będzie kursowała jedna linia nr 25.

Według stanu z 13 listopada 2019 przez Katowice przebiegało 13 linii tramwajowych. Są to^[21]:

• JakubJ. Halor JakubJ., Linia 7 Katowice – Świętochłowice – Bytom cz. 1 - historia linii, „Świat Kolei”, 7, Łódź: EMI-Press, 2010, s. 46-53, ISSN 1234-5962 .
• JakubJ. Halor JakubJ., Linia tramwajowa 13 Katowice-Siemianowice Śląskie, „Świat Kolei”, 10, Łódź: EMI-Press, 2013, s. 44-53, ISSN 1234-5962 .
• JakubJ. Halor JakubJ., Linia tramwajowa 16: Trudne losu koleje pierwszej normalnotorowej linii tramwajowej na Śląsku, „Świat Kolei”, 10, Łódź: EMI-Press, 2016, s. 46-53, ISSN 1234-5962 .
• PrzemysławP. Nadolski PrzemysławP., Transport, [w:] AntoniA. Barciak, EwaE. Chojecka, SylwesterS. Fertacz (red.), Katowice. Środowisko, dzieje, kultura, język i społeczeństwo, t. 1, Katowice: Muzeum Historii Katowic, 2012, s. 703-717 .
• AndrzejA. Soczówka AndrzejA., Zarys historii komunikacji tramwajowej na obszarze konurbacji katowickiej, „Acta Geographica Silesiana”, 11, Sosnowiec-Będzin: Uniwersytet Śląski Wydział Nauk o Ziemi, Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego, 2012, s. 57-70, ISSN 1897-5100 [zarchiwizowane z adresu 2013-04-06] .
• AndrzejA. Soczówka AndrzejA., Zróżnicowanie struktury przestrzennej komunikacji miejskiej w konurbacji katowickiej, Sosnowiec: Wydział Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego, 2012 (Prace Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego nr 76), ISBN 978-83-61644-31-6 .