Robert Stiller
Robert Reuven Stiller (ur. 25 stycznia 1928 w Warszawie[1], zm. 10 grudnia 2016[2]) – polski tłumacz, pisarz i językoznawca pochodzenia żydowskiego.
| Imię i nazwisko | Robert Reuven Stiller |
|---|---|
| Data i miejsce urodzenia | 25 stycznia 1928 |
| Data śmierci | 10 grudnia 2016 |
| Dziedzina sztuki | tłumacz |
| Odznaczenia | |
  | |
Życiorys
Urodził się w katolickiej rodzinie polskich Żydów. Dzieciństwo spędził na Białorusi, okupację w Warszawie[3][4]. Należał do Armii Krajowej[potrzebny przypis]. W 1947 roku odszedł od katolicyzmu, w którym był wychowany. W tym samym roku wstąpił do Polskiej Partii Socjalistycznej. Pracował etatowo w wojsku[5]. W 1952 roku ukończył polonistykę, studiował slawistykę, dziennikarstwo, indologię oraz nordystykę w Reykjavíku[4].
Oprócz tłumaczeń był autorem kilku książek i esejów o charakterze językoznawczym oraz sztuk teatralnych, współzałożycielem żydowskiej gminy reformowanej i propagatorem odrodzenia judaizmu reformowanego w Polsce[4]. W latach 60. i 70. publikował pod pseudonimami (Tomasz Harasiuk, Jerzy Szperak, Józef Salmanowicz), był m.in. autorem książki Semantyka zbrodni o propagandzie w sprawie zbrodni katyńskiej[potrzebny przypis]. Jest autorem wiersza pt. Serce generała, opiewającego Karola Świerczewskiego[6].
Na przełomie lat 80. i lat 90. XX wieku na łamach czasopisma „Mój Świat” opublikował krótką serię artykułów o tematyce ezoterycznej. Wspólnie z filozofem i tłumaczem Jerzym Prokopiukiem był też współredaktorem pisma „Gnosis”[potrzebny przypis]. W „Literaturze na Świecie” publikował artykuły w cyklu Stół i nożyce[7]. W latach 1984–1986 kierował wydawnictwem Rekontra, działającym poza cenzurą[8].
W 2001 roku założył Żydowską Gminę Reformowaną, której następnie przewodniczył. W 2002 roku został prezesem Stowarzyszenia Kultury Żydowskiej „Keszer”[8].
W 2005 roku kandydował do Sejmu z ramienia Platformy Janusza Korwin-Mikkego[9].
Był kustoszem Muzeum Azji i Pacyfiku, prowadził Studium Sztuki Przekładu w Warszawie[5].
Deklarował znajomość ponad 30 języków, w tym: angielski, niemiecki, francuski, rosyjski, czeski, malajski, górnołużycki, dolnołużycki, ukraiński, białoruski, łacinę, niderlandzki, islandzki, szwedzki, hiszpański, jidysz, hebrajski, grekę, sanskryt i parę języków polinezyjskich[3].
Żoną Roberta Stillera była piosenkarka Nina Stiller[10].
Jest autorem 300 książek, w tym 30 dzieł oryginalnych. Stał się popularny dzięki cyklowi artykułów Pokaż język!, publikowanych w kilku czasopismach, następnie zebranych w książkach[4].
Poglądy
W latach 40. był związany z lewicą, należał do Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS). W wywiadzie z 2001 roku twierdził, że jako pierwszy ze środowiska literackiego zerwał z działaczami PPS. Jego zdaniem za swoje poglądy spotykał się z niechęcią ze strony Związku Literatów Polskich i Ministerstwa Kultury i Sztuki[5].
W 2001 roku informował, że po wydaniu Semantyki zbrodni był przez cztery lata obserwowany przez Służbę Bezpieczeństwa[5].
Był zdeklarowanym feministą[4].
Współpraca ze Służbą Bezpieczeństwa PRL
Według dokumentów IPN, (o czym napisała Joanna Siedlecka, autorka książki Kryptonim „Liryka”. Bezpieka wobec literatów, wydana w 2009 r.) Robert Stiller od 1955 do 1981 był tajnym współpracownikiem Służby Bezpieczeństwa pod pseudonimami „Kryspin”, „Stanisław Wisłocki”, „Literat” i „Tras”, zostawił 20 tomów donosów. Rozpracowywał m.in. Związek Literatów, którego był członkiem od 1949 roku, środowisko miesięcznika „Kultura” i czasopisma „Zapis”[11]. Stiller stwierdził, że te informacje są nieprawdziwe, a dokumenty SB sfałszowane i zapowiedział wytoczenie pisarce procesu[12] (jednak do grudnia 2014 r. żaden proces się nie odbył)[potrzebny przypis].
Wybrane przekłady
- J.R.R. Tolkien
- Potwory i krytycy (2010)[13]
- Vladimir Nabokov
- Lolita (1991)[14]
- Blady ogień (1994)[13]
- Anthony Burgess
- Człowiek z Nazaretu (1995, 2007)[13]
- Mechaniczna pomarańcza (1989, 1991, 1999, 2000, 2002, 2004)[13]
- Powieść tę Stiller przełożył w dwóch wariantach, wykorzystując fakt, że oryginalny język bohaterów był gwarą angielską z licznymi wtrętami wywodzącymi się m.in. z rosyjskiego – polski przekład powstał analogicznie w wersjach z wtrętami pochodzącymi z angielskiego (wersja A, pod tytułem Nakręcana pomarańcza) oraz rosyjskiego (wersja R, 1991)[13][15]. W 2005 roku Stiller zapowiadał trzeci wariant przekładu powieści, wersję N – germanizowaną – która miała się ukazać pod tytułem Sprężynowa pomarańcza[15]. W 2016 roku Stiller zadeklarował dokończenie tłumaczenia do 2017 roku. Prace przerwała śmierć tłumacza[16].
- Rozpustne nasienie (2003, 2013)[13]
- Rok 1985 (2004, wspólnie ze Zbigniewem Batko)[13]
- Lewis Carroll
- Alicja w Krainie Czarów (1986, 1990, 2008)[13]
- Po drugiej stronie lustra (1990)[13]
- Wyprawa na Żmirłacza (1982, 2003, 2005)[13]
- Żabrołaki[17]
- Ian Fleming
- Sam chciałeś te karty, czyli Casino Royale (1990)[13]
- Żyj i pozwól umrzeć (2008) [13]
- Moonraker (2008)[13]
- Diamenty są wieczne (2008)[13]
- Pozdrowienia z Rosji (2008)[13]
- Dr No (2008)[13]
- Goldfinger (2008)[13]
- Tylko dla twoich oczu (2008)[13]
- Operacja Piorun (2008)[13]
- Szpieg, który mnie kochał (pod nieprawidłowym tytułem zamiast Moja miłość to agent, 2008)[13]
- W tajnej służbie Jej Królewskiej Mości (1994, 2008)[13]
- Żyje się tylko dwa razy (pod nieprawidłowym tytułem Żyjesz tylko dwa razy, 2008)[13]
- Frank Norris
- Ocean przyjdzie po Ciebie (1960)[13]
- Esther Vilar
- Bertolt Brecht
- Ron Hansen
- Atticus (1999)[13]
- Mitologie świata
- Beowulf. Epos bohaterski (2010)[19]
- Gilgamesz. Epos starożytnego dwurzecza (1967) – (parafraza i kompilacja na podstawie różnojęzycznych przekładów)[20]
- Krymhilda (1974)[8]
- Antologie
- Antologia literatury malajskiej (1972)[8]
Ponadto Stiller przetłumaczył na język angielski wiersz Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego „Strasna zaba”. Tłumaczenie ukazało się w „Literaturze na Świecie” w numerze 1/78 z 1981 roku[21]. Ogółem tłumaczył książki z angielskiego, niemieckiego, francuskiego, szwedzkiego, rosyjskiego, malajskiego, hebrajskiego, jidysz, sanskrytu, czeskiego i słowackiego[22].
Przekłady Stillera (np. Burgessa, Carrolla) wyróżniają dołączone do wydań artykuły na temat stosowanego przez autora języka, neologizmów, gwary, a także warsztatu tłumacza.[potrzebny przypis] Tłumaczenia powieści Nabokova spotkały się z krytyką ze strony Michała Kłobukowskiego (który również tłumaczył Lolitę) i Henryka Dasko[23].
Twórczość własna
- Baśnie
- Chomik – baśń o chomikach[potrzebny przypis]
- Klatin brat Klatona (1964)[5]
- Niewinny tygrys – baśnie indonezyjskie (1966)[potrzebny przypis]
- Córka długozębych (1970)[5]
- Mały płowy rekin (1970)[potrzebny przypis]
- Narzeczony z morza (1971)[5]
- Zardzewiały miecz (1977)[5]
- Skamieniały statek (1967)[5]
- Małpa i jej małżonek (1986)[5]
- Lemie! po co umarłeś? (Kraków, 2006) – obszerne komentarze na temat twórczości Stanisława Lema[24]
- Pokaż język!, czyli Rozróbki i opowieści o polszczyźnie oraz 111 innych językach (2001)[25]
- Pokaż język!, czyli Rozróbki i opowieści o polszczyźnie oraz 222 innych językach T. 2 (Kraków, 2013)[potrzebny przypis]
- Semantyka zbrodni. Nota katyńska z 25 kwietnia 1943 i sowiecki sposób myślenia (Kraków, 2007) – obszerna, logiczno-językowa analiza noty protestacyjnej wystosowanej przez rząd ZSRR w związku z odkryciem masowych grobów polskich oficerów w Katyniu (pod pseudonimem Tomasz Harasiuk)[potrzebny przypis]
- Żydowskie Abecadło twórców literatury polskiej, czyli Od A do Żet z prawa na lewo (Kraków, 2011)[potrzebny przypis]
- Abecadło żydowskich pisarzy z Polski, Wydawnictwo Vis-a-vis Etiuda (Kraków, 2015)[potrzebny przypis]
- Poezja
- Listy do kochanki (1986)[8]
- Pierwszy raz w życiu. Wiersze 1945-1950 (Warszawa, 1999)[potrzebny przypis]
- Romans archeologa (2000)[8]
- Kto uderzy w gong (2003)[8]
- Poetyka pierwszej dziewiątki (Katowice, 2009)
- Z czarnowłosych gwiazd (Warszawa, 2002)
Odznaczenia
- Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (2003)[26]
- Srebrny Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” (2007)[27]
Przypisy
Bibliografia
- Krzysztof Majer. Retranslacja jako krytyka przekładu, czyli Benito Cereno ponowiony. „Przekładaniec”. 42, 2021.
- Julian Przyboś. Gilgamesz. „Nowe Książki”. 10, 1968.
- Krzysztof Puławski. Gałczyński w tłumaczeniu: Strasna zaba czyli Potwołna łopucha. „Bibliotekarz Podlaski”. 44 (3), 2019.
- Joanna Siedlecka: Kryptonim „Liryka”. Bezpieka wobec literatów. Warszawa: 2009. ISBN 978-83-7469-795-8.
- Katarzyna Szymańska. Miłość do trzech pomarańczy Roberta Stillera: O niedokończonym projekcie translatorskim i fragmencie Sprężynowej pomarańczy (wersji N). „Przekładaniec”. 33, 2016.