Potok Złoty

W 1545 r. dobra, na których leży Potok Złoty, zostały darowane przez króla Zygmunta Starego ówczesnemu podkomorzemu halickiemu Jakubowi z Potoka.

Aleksander Czołowski i Bohdan Janusz wskazali, że Potok otrzymał prawo miejskie magdeburskie w roku 1578^[2].

Według innych badaczy założycielem miasta był szlachcic, wnuk Jakuba z Potoka, wojewoda bracławski Stefan Potocki (1568-1631), który w 1601 roku uzyskał dla miejscowości prawo miejskie magdeburskie i dokonał zmiany nazwy na Potok Złoty. On też zbudował zamek obronny oraz kościół i klasztor dominikański^[3].

Po śmierci prowincjała o. Ambrożego z Urzędowa przeor potocki o. Zachariasz Radziejowski jako wikary generalny zwołał kapitułę zakonną do Potoka na 18 października 1620^[4].

Pod koniec XVIII wieku Potoccy sprzedali Potok Złoty i majątek zaczął przechodzić z rąk do rąk, co spowodowało jego zubożenie. W 1875 roku jego właścicielem jednak został Włodzimierz Gniewosz (1838–1909), który położył duże zasługi w odbudowie miasteczka, oraz zbudował tzw. „Dwór Gniewoszów”. Mieściła się w nim znakomita kolekcja malarstwa m.in. Fałata i Kossaka. Po Włodzimierzu Złoty Potok odziedziczył Aleksander Gniewosz (1873-1930), a po nim Aleksander jr Gniewosz (1920-2003)^[5][6] – uczestnik bitwy o Monte Cassino oraz Antoni Gniewosz (ur. 1922). W rodzinie Gniewoszów Potok Złoty pozostawał do 1939 roku. We wsi ustanowiono kaplicę grobową Gniewoszów^[7]

14 maja 1891 pożar^[8], który wybuchł w klasztorze dominikanów strawił prawie czwartą część miasta^[9].

W 1901 działała gorzelnia Markusa Leiba Bergmanna^[10].

Po zakończeniu I wojny światowej, od listopada 1918 r. do lata 1919 Potok Złoty przejściowo znalazł się w Zachodnioukraińskiej Republice Ludowej.

Przynależność administracyjna przed 1939 r.: gmina Koropiec, powiat buczacki, województwo tarnopolskie.

W latach 1941–1945 nacjonaliści ukraińscy z OUN-UPA zamordowali tu łącznie 35 Polaków^[11].

W latach 1939–1941 i 1944–1962 Potok Złoty był siedzibą rejonu złotopotockiego. W latach 1934–1941 był siedzibą gmin Potok Złoty I i Potok Złoty II. W latach 1941–1944 siedziba gminy Potok Złoty.

W 1989 liczyło 2479 mieszkańców^[12].

W 2013 liczyło 2469 mieszkańców^[13].

• zamek^[14] z początku XVII wieku, zbudowany przez Potockich na planie kwadratu z sześciobocznymi basztami w narożach i wieżą bramną od północy. Od tej strony znajdował się też pałac Potockich. Całość otaczały wały ziemne i nawodniona fosa. W 1672 roku zajęty przez Turków i ponownie w 1676 roku. Od czasów Rozbiorów Polski w ruinie
• kościół rzymskokatolicki parafialny pw. Najświętszej Marii Panny i św. Szczepana pierwszego męczennika, ufundowany wraz przyległym klasztorem dominikańskim przez Stefana Potockiego i jego żonę Marię Mohylankę (wybudowany w latach 1611–1634^{[a][15][16][17]}). Stefan Potocki został pochowany w kościele. Na sklepieniach krzyżowo-żebrowych oraz na ścianach zachowały się freski z XVIII w. z legendę o herbie książąt Potockich^[18]. W 1935 r. przekazany przez dominikanów w ręce księży diecezjalnych. Częściowo zrujnowany w okresie Ukraińskiej SRR po wysiedleniu z tych ziem Polaków, m.in. w 1954 r. kościół przebudowano na kino, burząc wieżę. Wyremontowany po upadku ZSRR z inicjatywy polskiego duchownego i działacza kresowego ks. Ludwika Rutyny; obecnie kościół parafialny, proboszczem parafii jest ks. Dariusz Piechnik^[19]. Słynący łaskami obraz Matki Bożej Złotopolskiej z tego kościoła został po wojnie przewieziony przez byłych parafian do Wabienic na Dolnym Śląsku^[3].
• cerkiew pw. Świętej Trójcy, murowana, z roku 1897.
• pałac Gniewoszów herbu Rawicz z 1840 r. znajduje się na zachód od zamku. Obiekt wybudowany przez Olszewskiego. W trakcie budowy z zamku powyrywane zostały kamienne detale: obramowania okien i drzwi, ciosowe balustrady oraz kominki, które użyto przy wznoszeniu pałacu. Budowa ta doprowadziła Olszewskich do ruiny w związku z czym pałac kupił Jan Stojowski, a następnie przeszedł w ręce rodziny chasydzkich cadyków Friedmanów z Sadogóry. Od 1875 r. własność Włodzimierza Hipolita Gniewosza. Jego rodzina, syn Aleksander, a potem jego dwóch małoletnich synów mieszkali w obiekcie do 1939 r. Pałac piętrowy, wybudowany na planie dłuższego prostokąta, na wysokim fundamencie, był zwieńczony dachem czterospadowym^[20]. Wokół pałacu duży park z alejami. Całość przetrwała do dnia dzisiejszego^[21].

• Tarasa Szewczenki, z roku 1965.
• Krzyż-pomnik na cześć zniesienia pańszczyzny w Cesarstwie Austrii podczas Wiosny Ludów w roku 1848; odnowiony społecznością cerkiewną w 1990 roku.

• Ołeksandra Serbenska – ukraińska językoznawczyni, pedagog^[22]
• Anatolij Szmorhun – ukraiński pedagog^[23][24]
• Antoni Serbeński – polski malarz, grafik, pedagog.

• Marjan Antoniewicz – dyrektor dóbr w Potoku Złotym, członek Związku b. Chyrowiaków^[25]
• Stanisław Łukasiewicz – nauczyciel, w 1933 mianowany kierownikiem 6-klasowej szkoły we wsi^[26]
• Jan Padlewski – polski nauczyciel, w 1932 przeniesiony z 5-klasowej szkoły w Potoku Złotym do 7-klasowej szkoły im. A. Mickiewicza w Buczaczu^[27]
• Lea Danknerówna – polska nauczycielka, w 1936 przeniesiona z 7-klasowej szkoły żeńskiej w Zaleszczykach do 6-klasowej szkoły Potoku Złotym^[28]

• Złoty Potok

• Michał Baliński, Tymoteusz Lipiński: Potok. [W:] Starożytna Polska pod względem historycznym, geograficznym, i statystycznym. T. 2. Cz. 2. Warszawa, 1845, s. 715–716.
• Lu. Dz.–B. R.: Potok 16. P.-Złoty, mko, pow. buczacki. W: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego. T. VIII: Perepiatycha – Pożajście. Warszawa, 1887, s. 871.
• Simon Okolski: Russia florida etc. Lwów, 1646, s. 88–89.
• Tomasz Zaucha: Kościół parafialny pw. Narodzenia Najświętszej Panny Marii i Św. Szczepana pierwszego męczennika w Potoku Złotym. W: Materiały do dziejów sztuki sakralnej na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej. Cz. I: Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa ruskiego. T. 18. Kraków: Wydawnictwo Antykwa 2010, 386 s., 509 il., s. 185–224. ISBN 978-83-89273-79-6.

• Potok 16.) P.-''Złoty'', mko, pow. buczacki, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VIII: Perepiatycha – Pożajście, Warszawa 1887, s. 871 .
• Zamek w Potoku Złotym
• Ruiny zamku i pałacu w Złotym Potoku
• Zdjęcia miasteczka
• Potok Złoty na stronie Rady Najwyższej. (ukr.)
• Archiwalne widoki miejscowości w bibliotece Polona