Ortografia
Ortografia (z gr. ορθο-, ortho- „poprawny”, γραφος, grafos „piszący”), inaczej pisownia (dawniej prawopis[1]) – zbiór przepisów regulujących sposób zapisu słów danego języka za pomocą liter alfabetu lub innych symboli[2][3]. Sposobem reprezentacji języka w postaci pisemnej rządzą pewne ustalone zasady oraz reguła mniejszej lub większej zgodności między dźwiękami a znakami[3]. Pisownia może odzwierciedlać kwestie morfologiczne lub fonologiczne – w toku ewolucji języka ortografie bywają bardziej zachowawcze od mowy i przybierają charakter morfologiczny, prowadząc do rozdziału między wymową a zapisem[4]. Do rozstrzygania wątpliwości związanych z pisownią służą słowniki ortograficzne[5].
W szerszym rozumieniu pojęcie ortografii pokrywa się z systemem pisma, w węższym ujęciu ortografia to natomiast ustalony sposób posługiwania się systemem pisma, powiązany z koncepcją kultury językowej[6]. Niekiedy rozróżnia się grafikę jako sposób pisania (obejmującą nie tylko sposób reprezentacji fonemów, ale także zasady stosowania dużych liter i znaków interpunkcyjnych) oraz ortografię jako przyjęte normy zapisu, poddawane autorytatywnej kodyfikacji[7]. Grafika tworzy bezpośredni obraz fonetyki języka, ortografia właściwa natomiast bierze pod uwagę inne czynniki, dostosowując zapis do pewnych przyjętych konwencji (np. etymologicznych)[8]. Interpunkcja bywa traktowana jako zagadnienie odrębne od ortografii[9].
Popularnie ortografia bywa włączana w ramy gramatyki lub wręcz z nią utożsamiana. Lingwiści czynią jednak fundamentalne rozróżnienie między umowną pisownią a gramatyką, czyli naturalnymi zasadami rządzącymi systemem językowym[10]. W odróżnieniu od gramatyki ortografia nie jest częścią ściśle rozumianego języka, lecz elementem zewnętrznym, który określa jego reprezentację na piśmie[11][12]. Pismo i ortografia powstają w wyniku celowych działań człowieka, jako dopełnienie prymarnego języka ustnego, i nie stanowią nieodzownych składników języka[11][13]. Zdarza się jednak, że ortografia jest traktowana jako kluczowe zagadnienie lingwistyczne, dlatego też jej reformy mogą skutkować reakcjami purystycznymi[11].
Norma ortograficzna jest przeważnie normą najlepiej skodyfikowaną i ustabilizowaną[14], choć czasami jest oparta na uzusie (np. w wypadku pisowni angielskiej)[2] i tolerancyjna dla wyjątków[14]. Niekiedy dąży się do wyraźniejszej kodyfikacji, np. w wypadku języka polskiego[2]. Powstawanie ortografii jest powiązane z rozwojem piśmiennictwa i kształtowaniem się języków standardowych[15][16] oraz uwarunkowane szeregiem rozstrzygnięć pozajęzykowych: czynnikami historycznymi, politycznymi, religijnymi itp.[17] Jej istnienie pozwala na ściślejszą standaryzację języka pisanego i piśmienniczą niwelację różnic fonetycznych między odmianami języka mówionego[18] (por. wymowa krakowsko-poznańska i wymowa warszawska jako sposoby wymowy polszczyzny standardowej[19]). Odstępstwa od oficjalnej ortografii mogą służyć różnym celom: zaprezentowaniu rzeczywistej formy wymowy, wyrażeniu własnej tożsamości czy też stworzeniu atmosfery nieformalności (np. w mediach społecznościowych)[20]. Nieprzestrzeganie norm pisowni jest obarczone konsekwencjami społecznymi: bywa bowiem podstawą negatywnych sądów nt. danej osoby, na gruncie użycia ortografii formułuje się wnioski dot. poziomu wykształcenia czy inteligencji[21].
Ortografia w poszczególnych językach
Reguły pisowni w języku portugalskim nie są ściśle fonematyczne. Związane to jest z rozprzestrzenieniem się tego języka po świecie i z pojawieniem się licznych regionalnych odmian i dialektów. W 2009 roku rozpoczęto światową reformę języka portugalskiego w celu zlikwidowania 98% niezgodności w pisowni w poszczególnych krajach[22].
W języku angielskim pisownia jest mocno ustandaryzowana. Niemniej, istnieje kilka sposobów zapisu niemal każdego dźwięku, a większość liter można wymówić na kilka sposobów w zależności od ich pozycji w słowie, a nawet w zależności od kontekstu. Dlatego niektóre błędy ortograficzne są często spotykane również wśród rodzimych użytkowników tego języka[23]. Przyczyn należy szukać w dużej ilości zapożyczeń z innych języków i równoczesnym braku fundamentalnych reform pisowni, które zakończyłyby się sukcesem[24]. Większość reguł nie odzwierciedla zmian w wymowie, które zaszły od końca XV wieku (jak np. Wielka przesuwka samogłoskowa)[25].
Podstawą ortografii języka islandzkiego jest zasada etymologiczna, stąd sami Islandczycy mają trudności z poprawną pisownią[26][27]. Współczesny alfabet islandzki swoje korzenie ma w standardzie opracowanym przez duńskiego filologa Rasmusa Raska.
Głównymi zasadami hiszpańskiej ortografii są fonologiczna i etymologiczna, dlatego istnieje kilka liter wykorzystywanych do zapisu tego samego fonemu[28]. Już od XVII wieku pojawiały się rozmaite warianty reformy ortografii, które miały wprowadzić jednoznaczne powiązanie pomiędzy grafemem a fonemem, jednak wszystkie te propozycje zostały odrzucone. Większość współczesnych propozycji dotyczących reformy pisowni sprowadzają się głównie do usuwania liter-homofonów, które wciąż istnieją z przyczyn etymologicznych[29].
