Ochrona zabytków
Ochrona zabytków – działania mające na celu zapewnienie trwania zabytkom i przekazania ich następnym pokoleniom[1]. W zakres ochrony zabytków wchodzą działania finansowe, prawne i administracyjne[1], podejmowane przez władze państwowe i samorządowe, organy administracji, urzędy, instytucje naukowe, oświatowe, kulturalne, edukacyjne[2]. Do ochrony zabytków zalicza się m.in. formułowanie zasad i teorii konserwatorskich, prawodawstwo, czynności administracyjne i urzędowe, badania zabytków[2]. Ochrona zabytków obejmuje zarówno zabytki materialne, jak i niematerialne[3].
Historia
Starożytność i średniowiecze
Do najwcześniejszych przedsięwzięć związanych z ochroną dawnych obiektów zaliczyć można działania cesarza rzymskiego Wespazjana, który m.in. po pożarze świątyni Jowisza na Kapitolu kazał wykonać kopie 3 tysięcy zniszczonych wówczas spiżowych tablic[3][4]. Znane są edykty zabraniające burzenia lub niszczenia budynków wydane m.in. przez Aleksandra Sewera (222 r.) czy Konstantyna Wielkiego[3][4]. Próby ratowania dawnych budowli podejmował Teodoryk (VI w.) powołując dworzanina Kassjodorusa na stanowisko architectus publicorum. Podobnie Karol Wielki powierzył sprawy związane z ochroną zabytków dworzaninowi Einhardowi (ok. 800 n.e.)[5][6].
Renesans
W okresie renesansu na uwagę zasługuje działalność papieży, w tym wydawane przez nich rozporządzenia dotyczące ochrony pamiątek przeszłości: akt z 1462 Piusa II, z 1474 Sykstusa IV czy z 1510 Juliusza II. Wielu papieży powoływało stanowiska konserwatorów zabytków. Zrobili tak Leon X (w 1515 powierzył stanowisko konserwatora zabytków i starożytności Rafaelowi), Paweł III czy Pius IV[5][7].
Wiek XVII
W 1630 król Gustaw II Adolf wydał instrukcję dotyczącą spisu zabytków w Szwecji, ustanowił też na swym dworze stanowisko konserwatora (został nim Johannes Bureus). W 1667 na Uniwersytecie w Uppsali powstało Kolegium Starożytnicze, które miało za zadania inwentaryzować zabytki w państwie[8].
Wiek XVIII i początek XIX
Zainteresowanie dawnym dziedzictwem kulturowym odżyło na nowo po odkryciu ruin Pompei (1731) i Herkulanum (1748) i rozpoczęciu w nich prac wykopaliskowych. Niedługo potem wydane zostały publikacje: Geschichte der Kunst des Alterthums (Dzieje sztuki starożytnej) Johanna Joachima Winckelmanna (1764) oraz będące pokłosiem wyprawy Napoleona do Egiptu, 24-tomowe Description de L’Egypte (Opisanie Egiptu) Dominika Vivanta Denona (1809-1813). Obydwie te prace uważane są za przyczynek do powstania nowych dziedzin nauki: historii sztuki, archeologii i konserwacji zabytków[5]. Podczas Wielkiej Rewolucji Francuskiej wydane zostały dekrety obejmujące ochroną dzieła sztuki[9]. W 1790 w Paryżu powołano Commission des Monuments (Komisja ds. zabytków). W okresie tym we Francji powstało również wiele stowarzyszeń i towarzystw o charakterze naukowym, zajmujących się badaniami i ochroną zabytków, a także pierwsze muzea publiczne[10].
Zainteresowania zapoczątkowane w XVIII wieku, a także coraz powszechniej prowadzone prace archeologiczne i badawcze, spowodowały, że coraz częściej zastanawiano się nad problemami związanymi ze sposobami zabezpieczenia i eksponowania zabytków, z ich udostępnianiem i upowszechnianiem wiedzy o dziedzictwie[11]. W okresie sentymentalizmu, na fali zainteresowania architekturą średniowieczną, przeprowadzono pierwsze prace konserwatorskie i restauratorskie w duchu gotyku (m.in. wież kościoła w Moguncji, 1767). W tym stylu wznoszono sztuczne ruiny (np. Edgehill w Anglii, 1746), a w dalszej kolejności całe budowle (np. zamek Iverary w Szkocji, 1745-1761)[12]. Wówczas też rozpoczęto formułowanie pierwszych teorii dotyczących ochrony zabytków i dziedzictwa kulturowego.
Wiek XIX i XX
W wieku XIX powstały pierwsze urzędy konserwatorskie: w Prusach (1843), Wirtembergii (1858) i Bawarii (1856)[13]. Wydano też pierwsze rozporządzenia i ustawy dotyczące ochrony zabytków: w Austrii (rozporządzenie 1856, ustawa 1923), w Grecji (1834), w Szwecji (1867), w Anglii (1882), we Francji (1887), we Włoszech (1902)[14]. W XX wieku ochrona zabytków nabrała charakteru międzynarodowego. W październiku 1931 w Atenach odbyła się konferencja, na której po raz pierwszy określono zasady działań konserwatorskich, które miały obowiązywać we wszystkich krajach.
Tematy dotyczące zabytków i metod postępowania z nimi podejmowali w swych pracach i wystąpieniach: Eugène Emmanuel Viollet-le-Duc, John Ruskin, Alois Riegl, Georg Dehio, Max Dvořák, Charles Buls, Camillo Boito i inni. Autorzy ci stworzyli podwaliny pod współczesną myśl konserwatorską a ich ustalenia w dużym stopniu zachowały aktualność do dziś.
Ochrona zabytków w Polsce
Początki ochrony zabytków w Polsce sięgają XIX wieku. W 1843 powołano Urząd Konserwatorski w Prusach, który między innymi sporządzał spisy zabytków Śląska, Wielkopolski, Pomorza, Warmii i Mazur[15]. Na terenie Krakowa od 1856 działali polscy konserwatorzy powoływani przez Komisję Centralną do badania i ochrony dzieł sztuki i pamiątek historycznych w Wiedniu[15]. W 1873 przy Akademii Umiejętności w Krakowie powołano Komisję Historii Sztuki, która prowadziła prace naukowo-badawcze przy zabytkach[16]. Na terenie Galicji powstawały stowarzyszenia zajmujące się zagadnieniami ochrony zabytków, takimi jak analizy stosowanych technologii i metod postępowania konserwatorskiego, opracowanie kryteriów porządkujących wiedzę o zabytkach. Szczególnie aktywną działalność prowadziło Koło C.K. Konserwatorów Galicji Wschodniej[16]. W Warszawie działania w tym kierunku podejmowało Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości[17], które podczas swojego pierwszego zajazdu w 1909 sformułowało Uchwały, uważane za jeden z pierwszych dokumentów dotyczących ochrony zabytków w Polsce[18].
31 października 1918, jeszcze przed zakończeniem I wojny światowej, Rada Regencyjna wydała dekret o opiece nad zabytkami sztuki i kultury. W dekrecie określone były kompetencje organów państwowych w ramach ochrony zabytków, co dało początek strukturom służb ochrony konserwatorskiej w niepodległej Polsce. Kolejnymi podstawowymi aktami prawnymi dotyczącymi ochrony zabytków w Polsce były w XX i XXI wieku: rozporządzenie Prezydenta z dnia 6 marca 1928 o opiece nad zabytkami, ustawa z dnia 15 lutego 1962 o ochronie dóbr kultury i o muzeach i obowiązująca do dnia dzisiejszego ze zmianami ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 23 lipca 2003[17].
Dokumenty i umowy międzynarodowe w ochronie zabytków[19]
Za jeden z najwcześniejszych dokumentów o charakterze doktrynalnym w ochronie zabytków uważany jest manifest Stowarzyszenia Ochrony Starożytnych Budowli (Anglia, 1877)[18]. Pierwszy dokument określający zasady postępowania przy zabytkach jednakowe dla wszystkich państw to tzw. Karta Ateńska uchwalona na konferencji w Atenach w 1931.
| nazwa dokumentu | rok i miejsce utworzenia | gremium przygotowujące i uchwalające dokument |
|---|---|---|
| Karta Ateńska | 1931, Ateny | Konferencja w Atenach |
| Konwencja o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego (Konwencja Haska) | 1954, Haga | Konferencja Międzyrządowa w sprawie Ochrony Dóbr Kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego |
| Karta Wenecka | 1964, Wenecja | II Międzynarodowy Kongres Architektów i Techników Zabytków |
| Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego | 1972, Paryż | Konferencja Generalna UNESCO |
| Deklaracja Amsterdamska | 1975, Amsterdam | Kongres w sprawie Europejskiego Dziedzictwa Architektonicznego |
| Zalecenia dotyczące ochrony zespołów zabytkowych i tradycyjnych i ich roli w życiu współczesnym (Rekomendacja Warszawska) | 1976, Warszawa/Nairobi | Konferencja Generalna UNESCO |
| Karta ICOMOS Australia w sprawie miejsc o znaczeniu kulturowym (Karta z Burra) | 1979, Burra (zmiany: 1981, 1988, 1999) | Australijski Komitet Narodowy ICOMOS |
| Międzynarodowa karta ogrodów IFLA – ICOMOS (Karta Florencka) | 1981, Florencja | Międzynarodowy Komitet ICOMOS-IFLA ds. Ogrodów Historycznych |
| Konwencja o ochronie dziedzictwa architektonicznego Europy | 1985, Grenada | Rada Europy |
| Międzynarodowa Karta Ochrony Miast Historycznych ICOMOS (Karta Waszyngtońska) | 1987, Waszyngton | Zgromadzenie Generalne ICOMOS |
| Karta Ochrony i Zarządzania Dziedzictwem Archeologicznym ICAHM-ICOMOS (Karta Lozańska) | 1989, Sztokholm, 1990, Lozanna | Międzynarodowy Komitet Zarządzania Dziedzictwem Archeologicznym (The International Scientific Committee on Archaeological Heritage Management – ICAHM), ICOMOS |
| Dokument sympozjum na temat dziedzictwa kulturalnego państw KBWE | 1991, Kraków | Komisja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie |
| Europejska konwencja o ochronie dziedzictwa archeologicznego (Konwencja Maltańska) | 1992, Valetta | Rada Europy |
| Dokument z Nara o autentyzmie | 1994, Nara | Konferencja na temat autentyzmu |
| Karta Ochrony Dziedzictwa Architektury Wernakularnej | 1999, Meksyk | Zgromadzenie Generalne ICOMOS |
| Międzynarodowa Karta Turystyki Kulturowej | 1999, Meksyk | Zgromadzenie Generalne ICOMOS |
| Europejska Konwencja Krajobrazowa | 2000, Florencja | Rada Europy |
| Pryncypia konserwacji i restauracji dziedzictwa architektoniczno-urbanistycznego (Karta Krakowska) | 2000, Kraków | Międzynarodowa Konferencja Konserwatorska Kraków 2000 |
| Powszechna deklaracja UNESCO o różnorodności kulturowej | 2001, Paryż | Konferencja Generalna UNESCO |
| Konwencja o ochronie podwodnego dziedzictwa kulturowego | 2001, Paryż | Konferencja Generalna UNESCO |
| Konwencja o ochronie niematerialnego dziedzictwa kulturowego | 2003, Paryż | Konferencja Generalna UNESCO |
| Zasady analizy, konserwacji i strukturalnej restauracji dziedzictwa architektonicznego | 2003, Victoria Falls | XIV Zgromadzenie Generalne ICOMOS |
| Deklaracja z Xi’an w sprawie konserwacji otoczenia budowli, miejsc i obszarów stanowiących dziedzictwo | 2005, Xi’an | XV Zgromadzenie Generalne ICOMOS |
| Ramowa konwencja Rady Europy dotycząca wartości dziedzictwa kulturowego dla społeczeństwa | 2005, Faro | Rada Europy |
| Karta ICOMOS ochrony Szlaków Kulturowych | 2008, Quebec | XVI Zgromadzenie Generalne ICOMOS |
| Deklaracja w sprawie zachowania Genius Loci | 2008, Quebec | XVI Zgromadzenie Generalne ICOMOS |
| Zalecenia UNESCO w sprawie historycznego krajobrazu miejskiego | 2011, Paryż | Konferencja Generalna UNESCO |
| Wspólne wytyczne ICOMOS-TICCIH w zakresie konserwacji obiektów, konstrukcji, obszarów i krajobrazów dziedzictwa poprzemysłowego (Zasady Dublińskie) | 2011, Paryż | XVII Zgromadzenie Generalne ICOMOS TICCIH (The International Committee for the Conservation of the Industrial Heritage) |
| Dokument z La Valetty w sprawie ochrony i zagospodarowania miast historycznych i dzielnic zabytkowych | 2011, Paryż | XVII Zgromadzenie Generalne ICOMOS |
Przypisy
Bibliografia
- Marek Gosztyła, Peter Pásztor, Konserwacja i ochrona zabytków architektury, wyd. 2 rozszerz, Rzeszów: Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej, 2013, OCLC 883491482 [dostęp 2020-04-26].
- Mieczysław Kurzątkowski, Mały słownik ochrony zabytków, Warszawa 1989.
- Edmund Małachowicz, Konserwacja i rewaloryzacja architektury w zespołach i krajobrazie, Wrocław: Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, 1994, ISBN 83-7085-117-7, OCLC 69553331 [dostęp 2020-04-26].
- Bohdan Rymaszewski, Klucze ochrony zabytków w Polsce, Warszawa: Ośrodek Dokumentacji Zabytków, 1992.
- Bogusław Szmygin, Vademecum konserwatora zabytków. Międzynarodowe normy ochrony dziedzictwa kultury, Warszawa: Polski Komitet Narodowy ICOMOS Międzynarodowej Rady Ochrony Dziedzictwa Kultury, 2015, ISBN 978-83-940280-4-6, OCLC 956600511 [dostęp 2020-04-26].