Nowodworze

Położenie wsi na ramionach Góry św. Marcina o zachodniej wystawie i osłonięcie terenu przez jej grzbiet od wschodnich wiatrów wpływa na specyficzny mikroklimat okolicy, charakteryzujący się dłuższym okresem wegetacyjnym. O klimacie decydują też przeważające w tym rejonie ciepłe wiatry z kierunków zachodnich i południowych oraz suchy wiatr halny^[5].

Najstarsza wzmianka o wsi pochodzi z dokumentu sprzedaży z 1392, gdzie widnieje pod starosłowiańską nazwą Przewrocze^[8]. Pierwszym znanym właścicielem był osiadły nad rzeką Białą ród Gryfitów zwanych później Radlińskimi. Następnie po wykupie przez Tarnowskich herbu Leliwa, wieś Przewrocze przemianowana została na Nowy Dwór. Nazwa ta widnieje w dokumencie z 1448. W oficjalnych spisach miejscowości występowała również pod nazwą Nowodwórze^[9], a na austriackich mapach i w dokumentach Archiwum Sanguszków często jest określana jako Nowodwórz^[10]. Integralne części wsi: Borki, Kliny, Mokrzyska, Na Lochy, Osterlisko (Na Górce), Równie, Wartowska, Zalaski, Zimna Woda, Żurawieniec. Przysiółek: Granice (dawniej zwane Tłoki)^[11][12].

Spis pańszczyzny z 1785 roku wymienia w Nowodworzu rodziny o następujących nazwiskach:

Czermak (1), Iwaniec (1), Jarzem[b]ski (2), Mitera (1), Laska (1), Lis (1), Łabędź (1), Pis (2), Pudłowski (1), Sobarnia (1), Szablowski (1), Tyrka (4), Wzorek (3), Zabawa (2), Zając (1). W nawiasach podano liczbę rodzin o danym nazwisku^[8].

W tym też czasie poszczególne role (części wsi) i zagrody nosiły nazwy zaczerpnięte od poprzednich gospodarzy. Były to: Czermakowa (Czermak), Maćkowska (Maćko/Maćkowski), Masickiego (Masicki), Naydałowa (Najdała), Szablowska (Szablowski), Szpyrowska (Szpyrka), Wzorkowska (Wzorek), Zabawska (Zabawa)^[8]. W nawiasie podano przypuszczalne nazwisko, od którego pochodziła.

W okresie I RP położona w powiecie pilzneńskim w województwie sandomierskim. W latach 1547–1945 należała do tzw. Hrabstwa Tarnowskiego^[10][13].

Po utworzeniu gmin zbiorowych Nowodworze należało w latach 1934–1954 do Gminy Gumniska. Następnie w latach 1954–1972 do Gromady Tarnowiec. Od 1973 sołectwo wchodzi w skład Gminy Tarnów. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa tarnowskiego.

Nowodworze należy do parafii rzymskokatolickiej w Porębie Radlnej.

Początki osadnictwa na tych terenach sięgają 4500 lat p.n.e. W sąsiedniej Radlnej naukowcy PAN odnaleźli wióry krzemienne będące pozostałością po ludności pochodzenia południowego z cyklu kultur wstęgowych, prowadzącej osiadły tryb życia i utrzymującej się w dużym stopniu z gospodarki rolniczo-hodowlanej.

W centrum Nowodworza znajduje się stanowisko archeologiczne osady kultury przeworskiej z okresu rzymskiego (nr stanowiska AZP-62/104/66)^[14].

Po wykupie od rodu Gryfitów wieś włączono do latyfundium Leliwitów Tarnowskich i zmieniono nazwę na Nowy Dwór. Od XVI wieku, gdy hetman Jan Amor Tarnowski otrzymał dziedziczny tytuł hrabiego świętego cesarstwa rzymskiego od cesarza Karola V 24 grudnia 1547, wchodziła oficjalnie w skład tzw. Hrabstwa Tarnowskiego.

W kwietniu 1567 zmarł bezpotomnie Jan Krzysztof Tarnowski, jedyny syn i spadkobierca hetmana Jana Tarnowskiego. Sukcesja majątku przeszła na jego siostrę Zofię, żonę wojewody kijowskiego Konstantego Wasyla Ostrogskiego^[15].

W XVIII w. znajdował się tu jodłowy dwór, kaplica, folwark i karczma^[8].

W 1817 wybudowano tzw. drogę na Węgry z Tarnowa przez Tarnowiec, Nowodworze, Tuchów i Ciężkowice dalej na południe^[16].

W 1858 miejscową karczmę prowadził Żyd Abraham Eisen^[17]. Dzierżawcą folwarku był wówczas Marceli Zassowski^[17].

W 1866 Gmina Nowodworze wniosła tzw. petycję do Sejmu Krajowego Galicji o zbyt wygórowany szacunek katastralny z prośbą o wstrzymanie tej czynności. Wniosek tej i sąsiednich wsi przedstawił na obradach poseł książę Sanguszko^[18].

W nocy 17 czerwca 1867 spalił się folwark w Nowodworzu. Jak podawał Dziennik Lwowski ogień został podłożony. Straty wyceniono na 1000 złotych reńskich^[19].

W 1876 przez pola należące do wsi przeprowadzono linię kolejową Tarnów – Leluchów, obok przejazdu wybudowano budkę dróżnika. W czasach zaborów, na uboczu, w pobliżu linii kolejowej powstała składnica wojskowa zwana przez miejscową ludność Prochownią, obok w skarpie wybudowano strzelnicę. Jak podaje słownik geograficzny z końca XIX wieku:

"Nowodwórze, wieś [w] powiecie tarnowski[m], przy gościńcu z Tarnowa (...) do Tuchowa, nad potokiem płynącym od Góry św. Marcina (...) do Biały. Grunta tej wsi przecinają tory kolei tarnowsko-leluchowskiej, między stacjami Tarnów i Pleśna-Łowczówek. Nowodwórze ma 220 mieszkańców rz.-katolików (parafia w Porębie Radlnej), kasę pożyczkową z kapitałem 237 zł waluty austryackiej i mały dom sióstr miłosierdzia, które się kształceniem dziatwy zajmują. Większa posiadłość książąt Sanguszków ma obszaru 178 roli, 20 łąk i ogrodów i 8 mórg pastwisk; posiadłość mniejsza 94 roli, 13 łąk, 14 pastwisk i 6 mórg lasu"^[20].

Wiosną 1909 Towarzystwo Szkoły Ludowej otwarło w Nowodworzu czytelnię^[21].

Podczas I wojny światowej front zatrzymał się na pół roku w odległości kilku km od wsi, po domach kwaterowało wojsko rosyjskie (w Tarnowie i najbliższej okolicy ok. 30 tys.)^[22]. W dniach 4–5 maja 1915 nacierający od południa, od Słonej Góry Austriacy ostrzelali moździerzami położone przy froncie: Tarnowiec (23 pociski artyleryjskie), Nowodworze ("znaczna ilość"), Świebodzin, Porębę Radlną i Zawadę (2 pociski). W Nowodworzu tylko część pocisków trafiła w zabudowania ale reszta budynków i tak ucierpiała od wstrząsów. Jak pisał Jerzy Braun, z Tarnowa widać było:

"Słupy ognia na tych wzgórzach i wyrzucanej przez pociski ziemi, blokowały niekiedy odwrót Rosjan, toteż na gościńcu i polach wokół Tuchowa, Lichwina, Pleśnej i Łowczowa pojawił się ścisk taboru, pieszych, kawalerii, trenów i innego sprzętu wojskowego. Wieczorem zgiełk bitew przybliżał się do Tarnowa do tego stopnia, że nie tylko było słychać kanonadę, ale można było widzieć błyski z nagłymi jęzorami ognia oraz migotliwymi wstęgami tyralier, a szum i turkot ludzkiej rzeki odpływającej drogami wzmagał się, przemieniając się z minutami w paniczną ucieczkę^[23]."

Rosjanie wycofali się z pozycji nocą z 5 na 6 maja paląc wszystkie mosty. Wczesnym rankiem 6 maja wkroczyły do wsi pierwsze patrole austriackie^[24].

W 1937 główne skrzyżowanie we wsi stało się areną Wielkiego Strajku Chłopskiego. Przez trzy dni blokowano siłą dostawy żywności z okolicznych wsi i Tuchowa do miasta Tarnowa. Dochodziło do pobić osób próbujących przedostać się przez kordon. Protestującymi i agresorami byli w szczególności mieszkańcy sąsiedniej Poręby Radlnej. Trzeciego dnia policja otoczyła szpalerem strajkujących i zagroziła użyciem siły. Po kolejnej groźbie chłopi rozeszli się. W następnych dniach kilka osób aresztowano^[25].

II wojna światowa to w pamięci mieszkańców głównie czas głodu i kontyngentów oraz wyjazdów na roboty przymusowe do III Rzeszy. Pod koniec wojny (od lipca 1944) ludność zmuszana była też do pracy na miejscu przy kopaniu okopów i rowów przeciwpancernych, które miały zatrzymać radzieckie czołgi zmierzające na zachód.

Na początku lat 70. otwarto obwodnicę wsi w ciągu drogi Tarnów – Tuchów. W 1976 wybudowano ośrodek zdrowia^[26]. W czasach PRL mieszkańcy utworzyli Gminną Spółdzielnię "Samopomoc Chłopska". W 1993 otwarto sklep spożywczo-przemysłowy "TAG"^[27]. W 1998 w miejscu rozebranej drewnianej karczmy stanął dom weselny "Vegas". W lipcu 2000 rozpoczęto budowę Delikatesów Centrum^[27]. W 2006 wyburzono poaustriacką tzw. budkę kolejową usytuowaną przy przejeździe przez tory kolejowe. W 2007 otwarto nowy budynek ośrodka zdrowia prowadzony przez prywatną spółkę "Medicum". 13 grudnia 2009 otwarto stację paliw obok delikatesów. W 2010 w wyniku intensywnych opadów deszczu na terenie wsi uaktywniło się osuwisko niszcząc dom jednorodzinny i uszkadzając drogę wojewódzką^[28].

4 grudnia 2011 na parkingu obok stacji paliw, przy udziale samorządu województwa małopolskiego uroczyście otwarto zmodernizowaną drogę wojewódzką 977 Tarnów – Konieczna. 85 proc. wydatków kwalifikowanych tj. ponad 26 mln zł stanowiło dofinansowanie z funduszy Unii Europejskiej^[29].

W 1867 z fundacji księżnej Izabeli Sanguszko^[30] żony księcia Władysława Hieronima Sanguszko przybyły do Nowodworza pierwsze siostry ze zgromadzenia Sióstr Służebniczek Najświętszej Maryi Panny Niepokalanie Poczętej. Fundatorka ofiarowała obszerny dom i ogród oraz subwencje na utrzymanie. W zamian siostry nie tylko prowadziły ochronkę dla dzieci służby dworskiej, ale też gromadziły ludność na nabożeństwa, prowadziły czytanie książek religijnych, naukę katechizmu, pielęgnowały chorych i pracowały na pańskich polach. W czasie II wojny światowej siostry dożywiały dzieci^[31]. Gdy 13 czerwca 1942 w sąsiednim Tarnowcu również otwarto ochronkę rozpoczęła w niej pracę s.Władysława Bardo, która przez 4 miesiące dochodziła z domu w Nowodworzu^[32].

30 grudnia 1952 roku poświęcono kaplicę pod wezwaniem św. Józefa w domu sióstr. Po wojnie rozpoczęło się upaństwawianie dużych majątków ziemskich, tym samym ochronka, będąca fragmentem folwarku Sanguszków została przejęta przez państwo i zamknięta. Dopiero w 1958 do ksiąg wieczystych jako właściciela ogrodu wraz z budynkiem mieszkalnym i gospodarczym wpisano Zgromadzenie Sióstr Służebniczek^[31].

Dzięki wsparciu finansowym miejscowej ludności w latach 1991–1993 obok starej, zniszczonej już ochronki wybudowano nowy, murowany budynek mieszczący kaplicę i przedszkole. 30 listopada 1993 roku odbyła się uroczystość poświęcenia nowej ochronki^[31]. W następnych latach stary budynek rozebrano.

18 grudnia 2003 na terenie dawnych koszar oddano do użytku Dom Pomocy Społecznej wykonany według duńskiego^[33] projektu^[34]. Całodobowa placówka przeznaczona jest dla osób przewlekle psychicznie chorych, zarówno kobiet jak i mężczyzn. Dom Pomocy Społecznej jest obecnie miejscem zamieszkania dla 142 osób^[35]. W budynku znajdują się: gabinet zabiegowy i lekarski, gabinet fizjoterapii, stołówka, oddziałowe sale terapeutyczne, biblioteka, sala doświadczania świata, świetlica ogólna oraz kaplica domowa p.w. Matki Teresy z Kalkuty, w której dwa razy w tygodniu odprawiana jest msza. W wyniku rozbudowy DPS wzbogacił się o nowe pracownie terapeutyczne: komputerową, choreoterapii, stolarską, ceramiczną, kulinarną i plastyczną. Dom otoczony jest rozległym parkiem ze stawem. Na terenie obiektu znajduje się również boisko do gry w  piłkę nożną, w piłkę siatkową,  w koszykówkę, a także teren rekreacyjny z ławkami, huśtawkami i wiatą^[35]. 1 września 2004 otwarto Środowiskowy Dom Samopomocy w Nowodworzu przeznaczony dla 30 osób z zaburzeniami psychicznymi i niepełnosprawnych intelektualnie (typ AB). Placówka znajduje się w budynku DPS. ŚDS jest placówką dziennego pobytu i prowadzi działalność od poniedziałku do piątku. Uczestnicy zajęć mają zapewniony codzienny dowóz do ośrodka oraz gorący posiłek^[36]. W 2014 otwarto nowe skrzydło DPS-u, powstałe dzięki dofinansowaniu ze Szwajcarsko-Polskiego Programu Współpracy^[37][38].

3 lipca 2010 otwarto Dom Ludowy w Nowodworzu, pełniący rolę ośrodka kultury^[39]. Budynek powstał staraniem miejscowej ludności^[40], przy organizacyjnym wsparciu samorządu i dzięki środkom unijnym. Niszczejący, piętrowy fragment starego ośrodka zdrowia został wyremontowany - uzyskano nowoczesny, parterowy obiekt przystosowany dla potrzeb niepełnosprawnych. Obok wybudowano boisko ze sztuczną nawierzchnią. W budynku funkcjonuje Galicyjska Akademia Przeszłości „Żak”. Prowadzi ona różnorakie spotkania, kluby i warsztaty^[41]. Udzielane są darmowe porady prawne^[42]. Budynek spełnia również rolę lokalu wyborczego^[43] i miejsca zebrań wiejskich^[40]. Odbywają się w nim także sesje Młodzieżowej Rady Gminy Tarnów^[44].

• Weronika Głąb (ur. 1994)^[45] – pływaczka, zawodniczka ZKS Unii Tarnów, medalistka konkursów pływackich^[26] (m.in. poczwórne złoto na Mistrzostwach Polski Młodzików w Pływaniu)^[46].
• Żużlowiec Janusz Kołodziej na swojej działce w Nowodworzu wybudował tor crossowy długości 200 m dla quadów i motocykli^[47][48][49].
• W 2014 w ramach Programu Fundusz Inicjatyw Obywatelskich Małopolska Lokalnie pensjonariusze oraz pracownicy DPS-u odtworzyli starą strzelnicę w parku, gdzie dawniej znajdowała się jednostka wojskowa. Pensjonariusze strzelają pod okiem instruktorów m.in. z wiatrówek^[50][51].

• Marceli Zassowski – podoficer w pułku ułanów w korpusie generała Umińskiego w Powstaniu Listopadowym^[52], dzierżawca nowodworskiego folwarku w połowie XIX w.
• Stefan Tyrka (zamiennie Szczepan Tyrka) (ur. 1860) – rolnik z Nowodworza, propagator ruchu ludowego, pełnomocnik na powiat tarnowski Ludowego Towarzystwa Zakupu i Ochrony Ziemi^[53] (Ludowe Towarzystwo Zaliczkowe i Ochrony Ziemskiej Własności z siedzibą w Wadowicach, później w Krakowie)^[54]. Towarzystwo powołane w 1890 przysłużyło się powiększaniu gospodarstw chłopskich i ułatwiło hurtowy zakup narzędzi rolniczych^[55]. Podczas zebrania ludowców w domu Filipa Włodka w Łękawicy w 1895, wybrany do Komitetu Głównego Powiatowego mającego nadzorować przebieg prawyborów do Sejmu Krajowego^[56].
• Stanisław Nowakowski (1905–1978) – ksiądz katolicki, urodzony w Nowodworzu. Początkowo administrator w Łabowej, gdzie mieszkał w domu Łemka (nie było jeszcze plebanii)^[57]. Później proboszcz parafii Matki Bożej Nieustającej Pomocy w Czarnej, w której odbudował kościół i budynki plebańskie zniszczone przez działania wojenne. Pochowany w Porębie Radlnej. Odznaczony EC (kanonik) i RM (kanonik katedralny)^[58][59][60].
• Beata Chwistek (ur. 1956) – pochodząca z Nowodworza^[61], pracowała jako katechetka, później w kurii diecezjalnej w Tarnowie, następnie przez kilkanaście lat jako nauczycielka w szkołach parafialnych w USA. Była także mistrzynią junioratu, radną, wikarią prowincji amerykańskiej, wikarią generalną^[62], w latach 2009-2022^[63] przełożoną generalną Zgromadzenia Sióstr Służebniczek NMP Niepokalanie Poczętej^[64].

• Tarnowska.tv Film z serii Poznaj Swoje. Odcinek: Nowodworze. tarnowska.tv. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-01-05)].