Nowe Miasto Lubawskie

Miejsce obrad sejmików elekcyjnych województwa chełmińskiego^[6]. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa toruńskiego. Nowe Miasto Lubawskie leży w historycznej ziemi chełmińskiej^[7][8], w ramach której położone jest w ziemi lubawskiej^[9][10], a także na obszarze dawnej ziemi Sasinów^[11][12].

Według regionalizacji fizycznogeograficznej Polski miasto położone jest na pograniczu trzech mezoregionów: Pojezierza Brodnickiego, Doliny Drwęcy i Garbu Lubawskiego, stanowiących razem część makroregionu Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyńskiego^[13].

Osobny artykuł: Kalendarium historii Nowego Miasta Lubawskiego.

W pierwszym tysiącleciu p.n.e. w okolicach dzisiejszego Nowego Miasta Lubawskiego pojawili się Prasłowianie z kręgu kultury łużyckiej. We wczesnym średniowieczu ziemie te zamieszkiwało pruskie plemię Sasinów^[14].

Pierwsza wzmianka o nowej osadzie pochodzi z 1325 roku z kroniki Piotra z Dusburga^[15], w której znajduje się zapis, iż komtur krzyżacki ziemi chełmińskiej Otto von Luttenberg założył miasto w zakolu rzeki Drwęcy o nazwie Nuwenmarkt (Nowy Targ). W 1353 roku osadzie nadano z rąk Winrycha von Kniprode prawo miejskie na prawie chełmińskie^[14]. W XIV wieku zbudowano kościół, a Krzyżacy zbudowali dookoła miasta mury obronne. W lipcu 1410 roku niedługo po bitwie pod Grunwaldem miasto zostało opanowane przez wojska króla Władysława Jagiełły, jednak na mocy I pokoju toruńskiego z 1411 roku powróciło jeszcze na kilkanaście lat w skład państwa zakonu krzyżackiego. W 1440 roku miasto przystąpiło do antykrzyżackiego Związku Pruskiego. W 1454 roku mieszczanie wypędzili z miasta Krzyżaków. W 1468 roku zostało przyłączone do Królestwa Polskiego, w zamian za Nidzicę. Miasto poważnie ucierpiało podczas Potopu szwedzkiego.

W 1772 miasto weszło w skład zaboru pruskiego. W latach 1807-1815 Nowe Miasto znajdowało się granicach Księstwa Warszawskiego. W 1865 roku miejscowi Polacy powołali Towarzystwo Rolnicze przekształcone w 1893 roku w Bank Ludowy. Od 1920 roku miasto znalazło się w granicach II Rzeczypospolitej i wchodziło w skład województwa pomorskiego ze stolicą w Toruniu. Do 1 kwietnia 1937 roku nosiło urzędową nazwę „Nowemiasto – Pomorze”.

Dwa dni później od wybuchu II wojny światowej, 3 września 1939 roku miasto zostało zajęte przez wojska niemieckie. 9 września, 15 października i 7 grudnia Niemcy przeprowadzili egzekucje Polaków. Wieczorem 20 stycznia 1945 roku przedpola miasta zajmuje 2 armia uderzeniowa oraz 8 samodzielny korpus pancerny gwardii II Frontu Ukraińskiego. Następnego dnia, po krótkiej wymianie ognia, oddziały radzieckie wkroczyły do miasta od strony Pacółtowa i Tylic, odbijając je z rąk Niemców^[16]. Miasto zostaje zniszczone w ok. 40% przez wojska sowieckie^[17].

W latach 1945–1950 Nowe Miasto Lubawskie wchodziło w skład województwa pomorskiego ze stolicą w Bydgoszczy. 6 marca 1950 miasto i powiat zostają przyłączone do województwa olsztyńskiego. W 1975 roku zlikwidowano powiat. W latach 1975–1998 Nowe Miasto Lubawskie administracyjnie należało do województwa toruńskiego. Od 1 stycznia 1999 roku miasto stało się siedzibą odtworzonego powiatu.

1 stycznia 1992 roku do Nowego Miasta Lubawskiego zostaje przyłączone Marianowo (28,16 ha) ze wsi Kurzętnik^[18].

• Gotycka Bazylika św. Tomasza Apostoła w Nowym Mieście Lubawskim. W 1330 roku ukończono budowę prezbiterium, a po 1350 roku wzniesiono nawy.
  • Płyta nagrobna wójta zamku w Bratianie Kunona von Liebensteina z około 1407 roku
  • nagrobek wojewody chełmińskiego Mikołaja Działyńskiego (zm. 1604) w stylu renesansowym
  • ołtarz główny w stylu renesansowym
• Baszta Bramy Lubawskiej z II połowy XIV wieku w stylu gotyckim. Pierwotnie zwieńczenie obiegały wystające drewniane ganki, które zlikwidowano w XVIII wieku. W XV-XVI wieku przed bramą wybudowano barbakan. W XIX wieku zlikwidowano sterczyny na dachu baszty i rozebrano barbakan. Po 1920 roku przebito w baszcie przejście dla pieszych, w 1960 roku adaptowana na potrzeby PTTK, od 1984 roku użytkowana przez ZHP^[19].
• Brama Brodnicka (Kurzętnicka) z II poł. XIV wieku w stylu gotyckim. W XIX wieku archiwum miejskie. Przejście w niej przebito około 1920 roku.
• fragmenty murów miejskich z XIV wieku
• Dawny kościół ewangelicki z 1912 roku, obecnie kino
• Ruiny klasztoru OO. Reformatów w Łąkach Bratiańskich (teren poklasztorny administracyjnie podlega miastu)
• Domy z XIX wieku
• Ratusz przy ul. Rynek 1
• Zabytkowa kamienica przy ul. Rynek 2, w której mieściła się redakcja przedwojennej gazety „Drwęca”
• Poczta przy ul. Działyńskich 1
• Spichlerz przy ul. 3-go Maja 16
• Dom przy ul. Bocznej 3

• Wybrane zabytki miasta
• 
  Bazylika św. Tomasza Apostoła
• 
  Dawny kościół ewangelicki
• 
  Brama Brodnicka
• 
  Brama Lubawska
• 
  Fragment murów miejskich wraz z pozostałościami baszty
• 
  Ratusz
• 
  Zabytkowa kamienica przy rynku
• 
  Gmach poczty
• 
  Spichlerz
• 
  Ruiny klasztoru franciszkanów w Łąkach Bratiańskich

• Muzeum Ziemi Lubawskiej w Nowym Mieście Lubawskim
• Muzeum Rodu Działyńskich (w budowie)^[20]

Większość inicjatyw kulturalnych realizowana jest poprzez Miejskie Centrum Kultury i Miejską Bibliotekę Publiczną oraz lokalne stowarzyszenia: Nowomiejskie Towarzystwo Kultury (afiliowane przy MCK) i Chór Harmonia. W początkach lipca organizowane są Dni Nowego Miasta Lubawskiego. Plenerowe koncerty organizują też w sezonie letnim browar Carlsberg i Polskie Radio Olsztyn.

Do cyklicznych imprez o charakterze ogólnopolskim należały w przeszłości:

• Ogólnopolski Zlot Fanów Zespołu Queen (lipiec), którego organizatorem był Zbigniew Kamiński
• Warsztaty teatralno-filmowo-muzyczne „Nowa Sztuka Nowe Miasto” organizowane przez gdański Teatr Znak (sierpień), którego reżyserem i założycielem był Janusz Gawrysiak

Na przedmieściu miasta zlokalizowane jest Miejsce Inicjatyw Pozytywnych Kacze Bagno, w którym organizowanych było wiele niekonwencjonalnych imprez kulturalnych. Założycielem i pomysłodawcą jest nowomieszczanin Michał Łapiński, wiceprezes Stowarzyszenia Edukacja pod Żaglami. W mieście kręcono film Strefa ciszy.

• Gazeta Nowomiejska – tygodnik
• Tygodnik Internetowy TI
• Gazeta Pomorska- wydanie toruńskie – codziennie jedna strona poświęcona informacjom z Brodnicy i Nowego Miasta Lubawskiego
• „Nowości Dziennik Toruński”
• Telewizja Eltronik – lokalna brodnicka telewizja, program dla Nowego Miasta
• KLIK Nowe Miasto dla Was – regionalny portal internetowy^[21]

Miasto stanowi ośrodek usługowy dla regionu rolniczego z drobnym przemysłem. Mieszczą się tu zakłady przemysłu:

• meblarskiego:
  • Fabryka Mebli Szynaka^[22]
  • Mazurskie Meble Szynaka Interline^[23]
  • Oiko Fabryka Mebli^[24]
  • Amak^[25]
• materiałów budowlanych:
  • Finishparkiet
  • Jawor-Parkiet^[26]
• stoczniowy i morski:
  • Haber Yacht^[27][28]
  • Simex^[29]
• domów holenderskich:
  • Tom&Luk^[30]
• obróbka metalu
  • Monterbud^[31]
• oraz inne:
  • Dawo Opakowania^[32]
  • Folstrecz^[33]
  • Browar Nowomiejski^[34]
  • Szlifmar^[35]

W Nowym Mieście Lubawskim funkcjonuje 5,3 ha podstrefy Warmińsko-Mazurskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej.

W Nowym Mieście Lubawskim znajduje się:

• Przedszkole Miejskie przy ul. Tysiąclecia 3
• Trzy szkoły podstawowe:
  • SP nr 1 im. Jana Pawła II, ul. Jagiellońska 3
  • SP nr 2 im. Janusza Korczaka, ul. Tysiąclecia 33
  • SP nr 3 im. Filomatów Nowomiejskich, ul. Działyńskich 14

Na terenie miasta zlokalizowana jest jedna szkoła średnia: Zespół Szkół im. C.K. Norwida przy ul. 3 Maja 24 wraz z internatem. W mieście działa filia Warmińsko-Mazurskiej Biblioteki Pedagogicznej.

W Nowym Mieście Lubawskim funkcjonuje Szpital Powiatowy im. Friedricha Lange na ul. Mickiewicza 10^[36]. Szpital działa w formule podstawowej czterech oddziałów, tj. oddział dziecięcy, oddział chirurgiczny, oddział chorób wewnętrznych oraz oddział ginekologiczno-położniczy.

Dane z 30 czerwca 2013^[37]:

• Piramida wieku mieszkańców Nowego Miasta Lubawskiego w 2021 roku^[38].

Według danych z roku 2008^[39] Nowe Miasto Lubawskie ma obszar 11,37 km², w tym:

• użytki rolne: 62%
• użytki leśne: 4%

Miasto stanowi 1,67% powierzchni powiatu.

Przez miasto przebiega:

• 15 (Olsztyn) – Ostróda – Nowe Miasto Lubawskie – Toruń – Gniezno – Krotoszyn – Trzebnica – (Wrocław)
• 538 Radzyń Chełmiński – Łasin – Nowe Miasto Lubawskie – Uzdowo – Rozdroże
• w roku 1988 zlikwidowano linię kolejową Nowe Miasto Lubawskie – Zajączkowo Lubawskie
• 2 kwietnia 2000 roku przejechał przez Nowe Miasto Lubawskie ostatni pociąg na linii Iława – Brodnica kończąc tym samym erę kolei w mieście
• miasto łączy z innymi większymi ośrodkami komunikacja PKS (oddziały w Iławie i Brodnicy), którą można dojechać bezpośrednio do Iławy, Brodnicy, Olsztyna, Torunia, Bydgoszczy, Elbląga, Płocka, Gdańska, Warszawy.

Od 2022 roku miasto ma obwodnicę w ciągu drogi krajowej nr 15^[40].

W mieście była stacja kolejowa Nowe Miasto Lubawskie.

Sport nowomiejski znany był na arenie ogólnopolskiej poprzez KS Drwęca Nowe Miasto Lubawskie, który swymi korzeniami sięga roku 1919. Największe sukcesy w piłce nożnej klub odnosił w sezonie 2005/06 gdy grał w II lidze oraz w Pucharze Polski w sezonie 2004/2005 (dotarł do 1/16). Największe sukcesy lekkoatletyczne przypadają na lata 80. oraz początek 90. XX wieku. Lekkoatleci zdobyli łącznie 6 medali złotych, 11 srebrnych, 6 brązowych na imprezach rangi Mistrzostw Polski (w tym głównie Spartakiad Młodzieży oraz mistrzostw zrzeszeń sportowych). Obecnie KS Drwęca jest dwusekcyjny (piłka nożna – 5 grup, lekkoatletyka). Znani wychowankowie KS Drwęca to: Wiesław Lendzion, Grzegorz Domżalski, Hanna Wardowska, Jonatan Straus i Maciej Wolski.

W lipcu 2008 roku z inicjatywy jednego z byłych działaczy powstał NKS Drwęca 1 (później NKS Nowe Miasto Lubawskie z sekcją LA). Po 4 latach zawodnicy zostali przetransferowani do Olimpii Grudziądz, a NKS nie prowadzi dalszej działalności.

Istnieją także uczniowskie kluby sportowe:

• MUKS Olimpia (przy Gimnazjum)
• UKS Iskra (przy SP 1)
• UKS Sokół (przy SP 2)
• UKS Klub Taneczny AS (przy SP 2)
• UKS (przy Zespole Szkół im. C.K. Norwida)

W sportach motorowych na szczeblu regionu, krajowym jak i zagranicznym startują zawodnicy Automobilklubu Nowomiejskiego, który posiada własny autodrom.

W Nowym Mieście Lubawskim dominującą rolę odgrywa Kościół katolicki. W mieście funkcjonuje jedna parafia rzymskokatolicka pw. św. Tomasza Apostoła (sanktuarium Matki Bożej Łąkowskiej). Tu znajduje się siedziba Dekanatu Nowe Miasto Lubawskie (ok. 13 tys. wiernych).

Od lat 60. XX w. w mieście działalność prowadzi społeczność Świadków Jehowy, która ma tu swój zbór (Sala Królestwa: Kurzętnik, ul. Żurawia 12)^[41].

Do wybuchu II wojny światowej nieliczna gmina żydowska miała swoją synagogę przy obecnej ulicy Kazimierza Wielkiego oraz nieistniejący cmentarz przy dzisiejszej ulicy Grunwaldzkiej. Do końca II wojny światowej w mieście miała swój kościół gmina ewangelicka. W latach 60. XX w. kościół, stojący na rynku, przebudowano na kino, które doczekało się gruntownego remontu zakończonego w 2021 roku. Od tej chwili kino zostało przekształcone w Kinoteatr Harmonia^[42].

• Hotel MOSiR
• Hotel „Finish”
• Hotelik „Il’Cavaliere”
• pokoje gościnne „Szklana Róża - Sala weselna”
• Hotel Tiffany
• Hotelik Herbert
• Stara Olejarnia
• kwatery prywatne

• Droga Polska św. Jakuba – Ogrodniki, Suwałki, Olecko, Kętrzyn, Olsztyn, Gietrzwałd, Ostróda, Iława, Brodnica, Nowe Miasto Lubawskie, Brodnica, Toruń, Mogilno, Ostrów Lednicki, Gniezno, Poznań, Murowana Goślina, Sulęcin, Słubice.
• Szlak Grunwaldzki – Olsztyn, Gietrzwałd, Zawady Małe, Stare Jabłonki, Ostróda, Pietrzwałd, Wysoka Wieś, Lubawa, Sampława, Bratian, Nowe Miasto Lubawskie, Boleszyn, Lidzbark, Działdowo, Nidzica, Łyna, Dąbrówno, Grunwald, Olsztynek, Dorotowo, Olsztyn.

• Soleczniki
• Hude^[43]
• Biełogorsk
• Gurjewsk
• Swietłogorsk

• Powiat lubawski
• Cmentarz żydowski w Nowym Mieście Lubawskim
• Klasztor franciszkanów w Łąkach Bratiańskich

• Cyfrowe Archiwum Tradycji Lokalnej – Nowe Miasto Lubawskie
• Nowemiasto nad Drwęcą, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VII: Netrebka – Perepiat, Warszawa 1886, s. 229 .