Nowa Sól

Nowa Sól jest położona w południowej części województwa lubuskiego, na lewym brzegu Odry na obszarze zachodniej części Wzgórz Dalkowskich (Pradoliny Barucko-Głogowskiej). Historycznie leży na skraju Dolnego Śląska.

Według danych z 1 stycznia 2010 powierzchnia miasta wynosiła 21,80 km²^[3]. Miasto stanowi 2,8% powierzchni powiatu.

Według danych z roku 2002 Nowa Sól ma obszar 21,56 km², w tym: użytki rolne 40%, użytki leśne 13%^[4].

W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa zielonogórskiego, podobnie jak przy poprzednim podziale administracyjnym, przed rokiem 1975.

W księdze łacińskiej Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis (pol. Księga uposażeń biskupstwa wrocławskiego) spisanej za czasów biskupa Henryka z Wierzbna w latach 1295–1305 jako osobne wsie wymienione są Stare Żabno w formie Sczhabna antiqua oraz Nowe Żabno w formie Sczhabna nova. Pierwsza z nich została wchłonięta przez miasto i obecnie jest jego dzielnicą, a druga do chwili obecnej jest wsią^[5][6].

Miasto Nowa Sól powstało w wyniku połączenia starszych wsi oraz osiedli jakie nastąpiło w procesach urbanizacyjnych. Miasto Nowa Sól po raz pierwszy wzmiankowane jest około 1585 roku jako (niem.) Neusalzburg, później nazwa została skrócona do Neusalz.

Obecna nazwa została administracyjnie zatwierdzona 7 maja 1946^[7]

Osada powstała w XVI wieku, z powodu groźnych wylewów rzeki kilka razy zmieniała lokalizację. Od samego początku tradycja miasta, wcześniej osady, związana była z przemysłem oczyszczania soli, w 1553 powstała duża warzelnia oparta na importowanej soli dostarczanej tu drogą wodną.

„Okres solny” skończył się jednak dla miasta zaraz po wojnie trzydziestoletniej, kiedy to warzelnia została zamknięta, na co bezpośredni wpływ miało zamknięcie przez Szwedów portu szczecińskiego w 1710. Dziś smak historii i tradycji pozostał już tylko w nazwie, która może być myląca. Prawa miejskie otrzymała dopiero w roku 1743. W 1774 powstała manufaktura lniarska założona przez braci czeskich^[8].

Po okresie stagnacji, od XIX wieku, Nowa Sól znów stała się miejscem, gdzie dynamicznie rozwijał się przemysł, powstały fabryki nici Johanna Gruschwitza(inne języki) (1776–1848), kleju, okres rozwoju dotyczył także przemysłu ciężkiego – nowo powstałej huty żelaza. U progu XX wieku uruchomiono tu także dużą stocznię rzeczną, a wraz z nią port przeładunkowy, uruchomiono również połączenia kolejowe.

Od 1815 miasto leżało w granicach rejencji legnickiej w prowincji Śląsk. Od 1871 stanowiło część Niemiec. W czasie II wojny światowej Niemcy wykorzystali miasto jako dogodny punkt przy tworzeniu kilku obozów pracy przymusowej, w tym filii jednego z najbardziej znanych, który zapisał się niechlubnie na kartach historii – Gross-Rosen^[9].

Armia Czerwona (oddziały 3 armii gwardii I Frontu Ukraińskiego^[10]) wkroczyła do Nowej Soli 14 lutego 1945. W wyniku rozpętanej i przegranej przez Niemców II wojny światowej miasto przyłączono do Polski, zaś jego niemiecką ludność wysiedlono w nowe granice Niemiec. Jeszcze długo po zakończeniu wojny Nowa Sól, jak i wiele innych ośrodków polskich, znajdowała się w strefie wpływów radzieckich ze względu na obecność Komendantury Wojskowej. Praktycznie do końca okresu stacjonowania Armii Radzieckiej w mieście znajdował się duży szpital wojskowy wraz z zapleczem logistycznym i kwaterami dla kadry na osiedlu domków jednorodzinnych.

Po wojnie Nowa Sól znana była z produkcji włókienniczej z Nadodrzańskich Zakładów Przemysłu Lniarskiego „Odra”, posiadających halę nici syntetycznych wyposażoną w maszyny produkcji japońskiej (zakład zlikwidowano w 2002), Dolnośląskich Zakładów Metalurgicznych „Dozamet”, produkujących między innymi tubingi do budowy metra i na potrzeby kopalni węgla (zakład zlikwidowano w 1998), Zakładów Jajczarskich (produkcja jajek w proszku m.in. na eksport do niemieckich fabryk lodów) i „Kartoniarni” (fabryki opakowań). Miejski browar z początku XX w. produkował kilka gatunków piwa.

W oparciu o zakłady pracy, korzystając z dogodnego położenia, w 1963 roku Roman Bojko i Zygfryd Chreptowicz założyli sekcję kajakową w Nowej Soli, przemianowaną na klub kajakowy „Polonia”, a następnie „Dozamet”. Odniosła ona sukcesy na skalę zarówno kraju, jak i olimpijskie (tacy zawodnicy jak Grzegorz Krawców, siostry Elżbieta Bareja i Bareja, Józef Soliński, Ludwik Ochodek, rodzeństwo Klameckich i inni); obecnie (2009) nadal działa Kajakowy Klub Sportowy. Ponadto w mieście od około 1960 roku jest hala sportowa, pierwotnie wykorzystywana do pokazowych walk bokserskich, następnie do gier zespołowych.

W 2015 wyburzono pomnik upamiętniający radzieckich żołnierzy poległych podczas II wojny światowej (odsłonięty w 1967). Decyzja ta, spotkała się z dużym sprzeciwem ze strony Rosji. Rosyjski resort dyplomacji nazwał takie działanie „krokiem otwarcie nieprzyjaznym”^[11].

We wrześniu 2016 roku ruszyła rozbiórka części budynków wchodzących w skład ruin fabryki nici – przędzalni lnu i przędzalni bawełny. Był to pierwszy krok do rewitalizacji pofabrycznego terenu^[12]. Trzy lata później rozebrano wieżę ciśnień, która w pierwszej wersji miała zostać wyremontowana^[13]. W lutym 2020 rozpoczęła się wspomniana rewitalizacja. Prace rozpoczęto od odbudowy wieży^[14].

Na mocy przepisów ustawy z dnia 28 maja 1975 r. o dwustopniowym podziale administracyjnym Państwa oraz o zmianie ustawy o radach narodowych (Dz.U. z 1975 r. nr 16, poz. 91), następnie art. 125 pkt 3 Ustawy z dnia 20 lipca 1983 r. o systemie rad narodowych i samorządu terytorialnego (Dz.U. z 1983 r. nr 41, poz. 185) organem administracji państwowej, a od 1990 samorządu terytorialnego jest w Nowej Soli prezydent miasta.

Po 1990 roku urząd prezydenta miasta pełnili:

• Krzysztof Gonet, 1990–1998
• Tadeusz Gabryelczyk, 1998–2002
• Wadim Tyszkiewicz, 2002–2019
• Maciej Jankowski 2019–2020
• Jacek Milewski, 2020-2024 (wiceprezydent 2003–2019)
• Beata Kulczycka, od 2024

Osobny artykuł: Zabytki w Nowej Soli.

Do wojewódzkiego rejestru zabytków wpisane są^[17]:

• zespół urbanistyczno-architektoniczny z XIX wieku-XX wieku
• kościół parafialny Kościół pw św. Michała Archanioła, z 1596 roku, z XVII-XIX wieku
• kościół ewangelicki, obecnie rzymskokatolicki filialny kościół pw św. Barbary, z 1910 roku
• świątynia braci morawskich, obecnie szkoła, ul. Wróblewskiego 6, z 1747 roku
• aleja brzozowa, przy szosie Nowa Sól – Nowe Miasteczko
• dom, ul. Arciszewskiego 8, 10, 18, z XVIII wieku, z połowy XIX wieku
• domy, ul. Wrocławska (d. Armii Czerwonej) 2, 4-7, 9, 11, 18, 19 z XVIII wieku, z XIX wieku/XX wieku
• zespół willowy Karla Jansona, ul. Bankowa 3, po 1920 roku: willa, ogród, fontanna i schody, ogrodzenie
• szkoła, ul. Bohaterów Getta 7, z 1901 roku
• dom, ul. Krzywa 1, z XIX wieku/XX wieku
• dwa domy, ul. Kuśnierska 1, 2, z XIX wieku/XX wieku
• dawna łaźnia miejska, ul. 8 Maja, z XIX wieku/XX wieku
• domy, ul. Grota-Roweckiego (d. Marchlewskiego) 1-12
• dwa domy, ul. Moniuszki 6, 8, z XIX wieku/XX wieku
• willa Gruschwitza, ul. Muzealna 46, z XIX wieku/XX wieku
• domy, ul. Odrzańska 3, 11, 13, 14, 15, z XVIII wieku, XIX wieku/XX wieku
• dom, ul. Okrężna 2
• sąd, obecnie rejonowy, ul. Piłsudskiego 24, z XIX wieku/XX wieku
• sześć domów, ul. Szeroka 1, 2, 4, 7, 9, 18, z XIX wieku/XX wieku
• 16 domów, ul. Muzealna (d. Świerczewskiego) 4, 7, 9, 7, 8, 10, 12, 13, 14, 16, 20 – muzeum, 22, 24, 26, 28, 30, 32, z końca XIX wieku/XX wieku
• pięć domów, ul. Waryńskiego 1, 2, 6, 12, 14
• domy, ul. Witosa 19, 22, 23, 28, 30, 32 (d. Dzierżyńskiego), z XIX wieku/XX wieku
• 10 domów, ul. Wojska Polskiego 2,4,8,10,17,24,27,33,34,37, z XIX wieku/XX wieku
• pałac „Agora”, ul. Wrocławska 16 a, z połowy XIX wieku, oranżeria, ul. Wrocławska 42, z 1898 roku
• sześć domów, ul. Wyspiańskiego 1, 5, 7, 9, 11, 12, z połowy XIX wieku
• hotel, pl. Wyzwolenia 12, z ok. 1900 roku
• sklep mięsny (wnętrze), pl. Wyzwolenia 16
• dom, ul. Zielonogórska 6, 36
• domy, al. Zjednoczenia 1, 3-42, pałacyk, al. Zjednoczenia, z XIX wieku/XX wieku
• dom, al. Żwirki Wigury 2, z XIX wieku/XX wieku
• browar, ul. Wrocławska 21, z 1916 roku
• zespół gazowni, ul. 8 Maja 9, z połowy XIX wieku: dom dyrektora gazowni, dom głównego technologa gazowni, warsztaty, urządzenia chłodnicze i oczyszczające, kotłownia (warsztat), łaźnia, maszynownia, kotłownia c.o.
• zespół fabryczny „Stara Huta”, obecnie Zakłady Metalurgiczne „Dozamet”, ul. Piłsudskiego 40: prototypownia i wydział elektryczny, z 1897 roku, z początku XX wieku, laboratorium, z początku XX wieku, trafostacja, z początku XX wieku, wieża ciśnień, z początku XX wieku, stacja prób, z początku XX wieku, mała odlewnia, z 1897 roku, narzędziownia (budynek zaopatrzenia), z początku XX wieku, budynek administracji, z 1897 roku, portiernia, z 1897 roku, willa właściciela, od 1853 roku sąd i prokuratura, ogród willowy z fontanną i murem, z połowy XIX wieku
• magazyn solny, pl. Solny 1, z XVIII wieku/XIX wieku
• most podnoszony nad kanałem portowym, czynny, al. Wolności, z 1927 roku. Unikatowy w skali Europy, jedyny na obszarze Polski

inne obiekty:

• ratusz
• cmentarz żydowski
• kościół pw. św. Antoniego
• zabudowa przemysłowa z przełomu XIX i XX w., m.in. Nadodrzańskie Zakłady Przemysłu Lniarskiego „Odra”
• Muzeum Miejskie

Osobny artykuł: Ludność Nowej Soli.

Według danych z 31 marca 2011 liczyło 40 369 mieszkańców^[18].

Dane z 30 czerwca 2004^[19]:

• Piramida wieku mieszkańców Nowej Soli w 2014 roku^[20].

Według danych z 1 stycznia 2018 Nowa Sól liczyła 39 098 mieszkańców^[20]. Jest trzecim pod tym względem miastem w woj. lubuskim – większymi ośrodkami są Gorzów Wielkopolski i Zielona Góra.

• Stare Żabno
• Koserz
• Centrum
• Zatorze

Obecnie Nowa Sól jest jednym z większych ośrodków przemysłowych na zachodzie Polski. Istnieje tutaj wiele przedsiębiorstw, które działają w branży budowlanej, metalowej, maszynowej, elektrotechnicznej, spożywczej, motoryzacyjnej, elektronicznej^[21].

Stopa bezrobocia w Nowej Soli spadła w ciągu 4 lat z 46% do 9,3% (wrzesień 2008).^{[potrzebny przypis]}

W Nowej Soli działa Kostrzyńsko-Słubicka Specjalna Strefa Ekonomiczna, w której powstało wiele fabryk, w tym Gedia Poland produkująca części samochodowe i zatrudniająca prawie 1200 osób^[22].W mieście rozwija się handel, usługi, powstają nowe składy, hurtownie, sklepy, stacje benzynowe. Rozwija się sektor małych i średnich firm. Rozbudowywane są stacje obsługi pojazdów i serwisy. W mieście dominują średnie i małe przedsiębiorstwa budowlane, metalurgiczne i handlowe.^{[potrzebny przypis]} Dynamicznie rozwinęła się produkcja figur ogrodowych, którymi zainteresowani są zwłaszcza nabywcy z Niemiec – w mieście i okolicy funkcjonowało nawet ok. 400 takich wytwórni^[21].

Nowa Sól jest węzłem komunikacji drogowej. W mieście krzyżuje się kilka^{[wymaga doprecyzowania]} szlaków, istnieje dworzec kolejowy, a rzeka Odra to śródlądowa droga wodna.

Do 2017 roku w mieście miało siedzibę przedsiębiorstwo PKS Nowa Sól, które do 2013 r. realizowało również komunikację miejską^[23]. W latach 2013-2014 przewozy w ramach komunikacji miejskiej realizowało przedsiębiorstwo MZK Żagań^[24], a w latach 2015-2018 spółka Warbus^[25].

Od 1 lipca 2018 roku w mieście i okolicznych gminach (Nowa Sól, Kożuchów, Otyń, Kolsko, Siedlisko) działa komunikacja miejska obsługiwana przez Międzygminne Przedsiębiorstwo Komunikacyjne SubBus w Nowej Soli^[26]. Autobusy posiadają jednolitą karminową kolorystykę.

W 2023 roku MPK SubBus posiadał następujące autobusy^[27]:

Komunikację regionalną realizują przedsiębiorstwa:

• PKS Gorzów Wielkopolski (Nowa Sól – Zielona Góra)^[28],
• PKS Zielona Góra (Nowa Sól – Zielona Góra)^[29],
• Leonidas (Nowa Sól – Sława)^[30],
• MZK Żagań (Nowa Sól – Szprotawa)^[31].

W Nowej Soli krzyżują się szlaki z południa na północ, ze wschodu na zachód. Obwodnica miejska prowadzi ruch kołowy obrzeżami miasta pozwalając na uniknięcie uciążliwego tranzytu w ścisłym sercu miasta. Na wysokości miejscowości Lubieszów znajduje się węzeł drogi ekspresowej S3.

Przez Nową Sól przebiegają dwie linie kolejowe: nr 273 Wrocław Główny – Szczecin (tzw. Nadodrzanka) oraz linia nr 371 Wolsztyn – Żagań (w likwidacji).

W Nowej Soli znajduje się stacja kolejowa. W mieście zatrzymują się pociągi kategorii Regio, TLK i IC należące do spółek Polregio oraz PKP Intercity. Miasto posiada bezpośrednie połączenia kolejowe m.in. z Głogowem, Zieloną Górą, Wrocławiem, Szczecinem, Kołobrzegiem, Gliwicami, Katowicami, Krakowem, Przemyślem, Poznaniem, Warszawą.

W 2013 przy ul. Chałubińskiego oddano do użytku sanitarne lądowisko Nowa Sól-Szpital.

Przez Nową Sól przebiega międzynarodowa droga wodna E30, znajduje się port oraz stocznia.

W Nowej Soli działa 7 szkół podstawowych (w tym jedna integracyjna), 2 zespoły szkół ponadgimnazjalnych, technikum, 2 szkoły branżowe I stopnia, założone w 1946 Liceum Ogólnokształcące im. Krzysztofa Kamila Baczyńskiego oraz Liceum Ogólnokształcące Mundurowe^[32].

Od 1946 roku w Nowej Soli funkcjonuje klub piłkarski Klub Sportowy „Dozamet” Nowa Sól, który gra w klasie okręgowej. Zespół swoje domowe mecze rozgrywa na Miejskim Stadionie Sportowym w Nowej Soli.W 2014 roku do użytku został oddany tor do dyscypliny olimpijskiej BMX Racing. Obecnie (2015) jest to najlepszy obiekt tego typu w kraju. W 2014 i 2015 rozgrywano na nim Mistrzostwa Polski oraz kilka edycji Pucharu Polski. Przy torze znajduje się także mniejszy tor rowerowy – pumptrack. Na obiekcie odbywają się treningi Klubu Sportowego „Spark”.W Nowej Soli znajduje się też klub siatkarski MKST Astra Nowa Sól, który obecnie gra w Tauron 1 liga.

• Kościół rzymskokatolicki:
  • parafia pw. Świętego Józefa Rzemieślnika^[33]
  • parafia pw. Wniebowzięcia NMP^[33]
  • parafia pw. św. Antoniego^[33]
  • parafia pw. św. Michała Archanioła^[33]
• Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP:
  • filiał Nowa Sól należący do Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Zielonej Górze^[34]
    • Kaplica ewangelicko-augsburska przy ul. Wrocławskiej 16^[34][35]
    • Kaplica ewangelicko-augsburska na Cmentarzu Komunalnym^[35][36]
• Kościół Zielonoświątkowy w RP:
  • Zbór w Nowej Soli^[37]
  • Zbór „Nowe Życie”^[37]
• Kościół Boży w Chrystusie:
  • Zbór „Nowe Pokolenie”^[38]
• Świadkowie Jehowy:
  • zbór Nowa Sól-Odra^[39]
  • zbór Nowa Sól-Północ^[39]
  • zbór Nowa Sól-Zatorze (Sala Królestwa ul. Korzeniowskiego 1B)^[39]

Lista miast partnerskich Nowej Soli^[40]:

• Achim
• Senftenberg
• Püttlingen
• Fresagrandinaria
• Veszprém
• Žamberk
• Saint-Michel-sur-Orge

Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Nową Solą.

Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie urodzeni w Nowej Soli.

• Muzeum Miejskie w Nowej Soli, Nowa Sól: 250-lecie nadania praw miejskich 1743-1993, Informator 1993.

• Strona internetowa miasta
• Ochotnicza Straż Pożarna Ratownictwa Wodnego
• Neusalz, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VII: Netrebka – Perepiat, Warszawa 1886, s. 24 .
• Archiwalne widoki i publikacje związane z miejscowością w bibliotece Polona