Monety kolekcjonerskie PRL

Od 1960 r. w Polsce trwały prace nad monetami pamiątkowymi^[5], nazwanymi w późniejszym okresie przez rynek kolekcjonerski i NBP okolicznościowymi^[6]. W początkowych założeniach miały one funkcjonować w obrocie pieniężnym obok monet powszechnego obiegu. W 1964 r. w obiegu znalazła się pierwsza taka moneta – awangardowa, miedzioniklowa 10-złotówka Wacława Kowalika z okazji 600-lecia Uniwersytetu Jagiellońskiego, która rozpoczęła ciąg – początkowo bardzo interesujących plastycznie – monet okolicznościowych, bitych w niewielkiej liczbie (jedna–dwie rocznie) ale w dużych nakładach. W latach 70. XX w. tematy okolicznościowe przeniesiono na 20-złotówki, a na przełomie lat 70. i 80. na 50-złotówki. W latach 1974–1976 wprowadzano do masowego obiegu co rok srebrną monetę okolicznościową o nominale 200 złotych. Z biegiem lat emisje okolicznościowe przestały praktycznie trafiać do normalnego obiegu i odgrywać jakąkolwiek rolę prócz handlowo-kolekcjonerskiej^[5].

W 1972 r^[2]. Narodowy Bank Polski rozpoczął emitowanie monet przeznaczonych wyłącznie dla kolekcjonerów, z reguły opatrzonych fikcyjnym nominałem oderwanym całkowicie od ceny za jaką opuszczają one bank. W założeniach z lat 60. XX w. monety pamiątkowe miały służyć potrzebom propagandowym PRL, jednak dość prędko zaczęły tworzyć odrębny świat serii obrazków, które uważano za szczególnie atrakcyjne na rynku krajowym (np. władcy Polski, zabytki) lub zagranicznym (np. ochrona przyrody, sport), co w całej rozciągłości dotyczyło również emisji ściśle kolekcjonerskich^[3].

Od lat 70. XX w., do początku XXI wieku w katalogach numizmatycznych monety kolekcjonerskie PRL były grupowane w tych samym rozdziale co monety powszechnego obiegu oraz monety okolicznościowe (obiegowe z wizerunkiem okolicznościowym)^[7][8][9]. W odrębnych rozdziałach umieszczano tylko monety próbne PRL łącząc najczęściej ze sobą próby kolekcjonerskie i technologiczne^[10][11]. W opracowaniach z początku drugiego dziesięciolecia XXI w. razem zgrupowano już tylko monety powszechnego obiegu i okolicznościowe Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej^[12], kolekcjonerskie zaś wyodrębniono do osobnego rozdziału^[1], podobnie jak uczyniono to z próbnymi monetami kolekcjonerskimi tego okresu^[4].

Pierwszą monetą kolekcjonerską wprowadzoną do obiegu 18 listopada 1972 r^[9][1]. była srebrna 50-złotówka bita stemplem lustrzanym z profilem Fryderyka Chopina na rewersie^[13]. Rok później, bo 8 grudnia 1973 r., wprowadzono 100-złotówkę z głową Mikołaja Kopernika^[14]. Obydwie monety, jako jedyne w okresie kolekcjonerskim PRL, doczekały się ponownych emisji – w roku 1974^[15][16].

Okolicznościowe, masowe emisje srebrnych 200-złotówek z lat 1974–1976 miały również swoje odpowiedniki kolekcjonerskie. Wyemitowanej w nakładzie ponad 13 mln sztuk okolicznościowej 200-złotówce z okazji trzydziestolecia PRL z 1974 r. towarzyszyła moneta o identycznych rysunkach awersu i rewersu, ale wybita stemplem lustrzanym i rozprowadzana na zasadach kolekcjonerskich (opakowanie, cena). Z pozostałych dwóch srebrnych, masowych emisji okolicznościowych 200-złotówek wyselekcjonowano starannie wybite egzemplarze w celu dystrybucji kolekcjonerskiej^[17][18].

W 1976 r., 25 lutego, do obiegu kolekcjonerskiego trafiły dwie pierwsze bite w złocie (próby 900) monety. Były to też pierwsze 500-złotówki, a przedstawiały profile Tadeusza Kościuszki (jedna) i Kazimierza Pułaskiego (druga). Miały masę 29,95 grama każda^[19].

W 1977 r., 25 kwietnia, Narodowy Bank Polski wprowadził do obrotu kolekcjonerskiego pierwszą monetę o nominale 2000 złotych, bitą w złocie Au900 na krążkach o masie 8 gramów^[20].

Od 31 grudnia 1979 r., wyłącznie do obiegu kolekcjonerskiego, zaczęły wchodzić zmienione 200-złotowe monety srebrne, z których pierwsza przedstawiała na rewersie popiersie Mieszka I. W porównaniu z okolicznościowymi wersjami tego nominału z połowy lat 70. XX w. zwiększono średnicę (z 31 do 33 mm), masę (z 14,5 do 17,6 grama), zmieniono rant (z ząbkowanego na gładki), zdecydowano o stopie srebra (Ag750) i oczywiście sposobie bicia (stempel lustrzany)^[21].

Przy okazji emisji srebrnej okolicznościowej 1000-złotówki z Janem Pawłem II, w 1982 i 1983 r. powrócono do selekcji starannie wybitych egzemplarzy i rozprowadzania ich na zasadach kolekcjonerskich, a w 1983 r. wybito stemplem lustrzanym pierwszą 1000-złotówkę, czyli w standardzie kojarzonym z monetami kolekcjonerskimi^[22].

W 1982 r. zezwolono szwajcarskiej mennicy Valcambi na emisję kolekcjonerskich monet PRL z Janem Pawłem II o nominałach 100- i 200 złotych w srebrze oraz 1000-, 2000- i 10 000 złotych w złocie, każda w dwóch wersjach – bita stemplem lustrzanym albo zwykłym^[23].

16 października 1984 r. do obiegu kolekcjonerskiego wprowadzono pierwszą srebrną 500-złotówkę^[24].

Przy okazji okolicznościowych emisji srebrnych z:

• Janem Pawłem II z pastorałem w półprofilu (10 000 złotych, 1987) oraz
• Józefem Piłsudskim, 70. rocznica odzyskania niepodległości (50 000 złotych, 1988),

na rynek zostały również wprowadzone ich wersje kolekcjonerskie, bite stemplem lustrzanym^[25].

W roku 1989 wyemitowano srebrne monety kolekcjonerskie o nominale 5000-^[26] oraz 20 000 złotych^[27].

W latach 1987–1989 przeprowadzano emisje w złocie trzech serii, z identycznym wzorem rewersu ale innym dla każdego roku, poświęconych Janowi Pawłowi II, bitych w nominałach: 1000-, 2000-, 5000- 10 000- i 200 000 złotych, z których 10 000 złotych w dwóch przypadkach (1988 i 1989) miało również swoje wersje srebrne^[28]. Również w 1988 i 1989 r. wybito tylko w srebrze i tylko w nominale 10 000 złotych dwie inne monety kolekcjonerskie poświęcone Janowi Pawłowi II^[28].

W 1982 r., 5 października, Narodowy Bank Polski upamiętniając drugą wizytę Jana Pawła II w Polsce wprowadził do obiegu kolekcjonerskiego kilka monet z Janem Pawłem II, do emisji których wykorzystano dwa projekty Stanisławy Wątróbskiej-Frindt^[23]:

• Jan Paweł II z profilu,
• Jan Paweł II z pastorałem w półprofilu.

Mennica Państwowa według pierwszego projektu wykonała w latach 1982 i 1983 emisje w srebrze okolicznościowej 1000-złotówki (1982 – ponad 800 tys., 1983 – ponad 1,5 mln szt.), dystrybuując w standardzie kolekcjonerskim (opakowanie, cena) starannie wybite egzemplarze, przy okazji wypuszczając (tylko w 1983 r.) dodatkowe 10 000 sztuk stemplem lustrzanym^[22][29].

Ta sama mennica według drugiego projektu w roku 1982 wybiła w srebrze jedynie próbę kolekcjonerską 1000-złotową, masowo wykorzystując go dopiero w 1987 r. poprzez wprowadzenie do obiegu srebrnych monet o nominale 10 000 złotych:

• okolicznościowej (bitej stemplem zwykłym) i
• kolekcjonerskiej (bitej stemplem lustrzanym),

tym razem z okazji już trzeciej wizyty w Polsce Jana Pawła II^[30].

Zgodę na wykorzystanie obydwu projektów Stanisławy Wątróbskiej-Frindt do bicia monet oficjalnie wprowadzonych do obiegu przez NBP otrzymała szwajcarska mennica Valcambi z Balerny, która z datą 1982 wyemitowała^[23]:

• w srebrze:
  • 100 złotych z profilem Jana Pawła II (stemplem lustrzanym i zwykłym)
  • 200 złotych z profilem Jana Pawła II (stemplem lustrzanym i zwykłym),
• w złocie:
  • 1000 złotych z Janem Pawłem II z pastorałem w półprofilu (stemplem lustrzanym i zwykłym),
  • 2000 złotych z Janem Pawłem II z pastorałem w półprofilu (stemplem lustrzanym i zwykłym),
  • 10 000 złotych z Janem Pawłem II z pastorałem w półprofilu (stemplem lustrzanym i zwykłym).

W literaturze tematu monety z mennicy Valcambi po raz pierwszy zostały opisane w 1988 r^[31]. Z biegiem jednak czasu w katalogach zaczęto wymieniać również bicia szwajcarskie z lat 1985 i 1986^[32]. Pojawiła się także hybrydowa, jak zaznaczano nieoficjalna, moneta srebrna 10 000 złotych z 1986 r. bita stemplem lustrzanym albo zwykłym z rewersem według pierwszego projektu (profil Jana Pawła II) i awersem drugiego^[33][34]. Z upływem czasu w obrocie kolekcjonerskim, jak również w katalogach, zaczęły występować także wersje szwajcarskich emisji z napisem „PRÓBA”^[35].

W końcu drugiego dziesięciolecia XXI w. przeprowadzając kwerendę w Narodowym Banku Polskim zweryfikowano stan prawny emisji zagranicznych z Janem Pawłem II z lat 1982–1986. Wykonano również gruntową analizę stempli użytych do ich bicia. W efekcie za legalne monety kolekcjonerskie uznano jedynie wszystkie z 1982 r. bez napisu „PRÓBA”. Egzemplarze z 1985 r. bez napisu „PRÓBA” włączono do prób technologicznych. W stosunku do wszystkich pozostałych, w tym przede wszystkim bić z rokiem 1986, stwierdzono, że są niestaranną imitacją oryginałów szwajcarskich z lat 1982 i 1985, mają nieznane pochodzenie i autorstwo, a więc nadano im status monet nieoficjalnych (fałszywych)^[36].

W całym okresie emisji kolekcjonerskich PRL wybito 111 monet w 11 nominałach w dwóch mennicach^[1]:

• państwowej w Warszawie oraz
• Valcambi ze Szwajcarii.

Mennica Valcambi wybiła 10 monet w 5 nominałach, z czego każdy – stemplem lustrzanym oraz zwykłym^[36]. Mennica Państwowa swoje emisje kolekcjonerskie wykonywała w przeważającej liczbie przy zastosowaniu stempla lustrzanego – tylko dwie monety złote o nominale 10 000 złotych z Janem Pawłem II (1988 i 1989) bito zarówno stemplem lustrzanym jak i zwykłym^[1].

Monety kolekcjonerskie PRL emitowano w srebrze (77 sztuk) oraz złocie (34 sztuki)^[1][36]. Korzystano ze srebra próby^[9]:

• 625 – 32 monety,
• 750 – 41 monet,
• 999 – 4 monety.

Emisje złote wykonywano na krążkach próby^[1]:

• 900 (18 monet) oraz
• 999 (16 monet).

Nakłady kolekcjonerskich monet wahały się od kilkuset sztuk (emisje złote) do ponad 100 000 sztuk (srebrne emisje z Tadeuszem Kościuszką i Kazimierzem Pułaskim)^[1].

Z wyjątkiem trzech złotych monet o najwyższym nominale 200 000 złotych z Janem Pawłem II emitowanych w latach 1987–1989, dla wszystkich pozostałych bitych przez Mennicę Państwową, różniących się od siebie rewersami, istnieją ich odpowiedniki w serii prób niklowych. Dla dwóch pierwszych, tj. 50 złotych 1972 z Fryderykiem Chopinem i 100 złotych 1973 z Mikołajem Kopernikiem, mających swoje drugie emisje (1974), wersja próbna niklowa powstała tylko dla pierwszego rocznika każdej z nich^[37].

Monety kolekcjonerskie PRL, poza trzema wyjątkami (pierwszymi 200-złotówkami), bito z rantem gładkim^[9].

• moneta kolekcjonerska
• monety próbne kolekcjonerskie (1964–1991)
• monety kolekcjonerskie III Rzeczypospolitej
• monety polskie