Lata roztropne
Lata roztropne łac. annos discretionis (także lata dojrzałe) – wprowadzona w XVI stuleciu kategoria wieku, w którym posiadało się pełną zdolność do czynności prawnych.
Wejście w lata roztropne
Wiek dojrzały występował po wieku sprawnym. W prawie miejskim lata roztropne rozpoczynały się po ukończeniu dwudziestu jeden lat, natomiast w prawie ziemskim od dwudziestego czwartego roku życia. Dopuszczalne było również osiągnięcie lat dojrzałych przez osobę nieletnią w czasie, gdy musiała ona bronić swoich praw w procesie. W takiej sytuacji nieletni zyskiwał zdolność do czynności prawnych poprzez uzupełnienie wieku przywilejami królewskimi, co było możliwe dopiero po osiągnięciu przez niego piętnastego roku życia[1].
Ograniczenia
Mimo osiągnięcia wymaganego wieku, nie wszyscy posiadali pełną zdolność do czynności prawnych. Ograniczoną zdolność mieli chłopi, marnotrawcy, niemi, głuchoniemi, osoby powyżej 70 lat lub poniżej 25, a także ludzie uznani za niepełnosprawnych umysłowo, którzy nie byli w stanie prawidłowo prowadzić swoich spraw majątkowych. Dla nich wszystkich mogła zostać powołana kuratela[2].
Sprawa zdolności do czynności prawnych kobiet różnie kształtowała się na przestrzeni wielu lat. Początkowo ograniczoną zdolność miały tylko panny i mężatki, natomiast wdowy od XIII w. uzyskiwały pełną zdolność do czynności prawnych. W XVI w. stanowisko prawne kobiet uległo osłabieniu, zaczęły one być traktowane na równi z osobami niepełnosprawnymi umysłowo, szalonymi, niemymi oraz głuchymi[3]. Zbiór praw sądowych z 1778 wprowadził obowiązkową kuratelę dla wszystkich kobiet[4], zatem nie istniał dla nich odpowiednik lat roztropnych. Panny, mężatki, a także wdowy musiały znajdować się pod opieką mężczyzny.
Zmiany związane z wejściem w lata roztropne
Osoby, które nie osiągnęły jeszcze wieku roztropnego, nie mogły być skazane na karę śmierci. Za szkody przez nie wyrządzone mieli płacić ich opiekunowie[5], którzy nadzorowali je do osiągnięcia lat roztropnych[6]. Po osiągnięciu wieku roztropnego w pełni oraz samodzielnie odpowiadano za popełnione czyny. Wejście młodego człowieka w nową kategorię wieku przewidywało również zakończenie się trwającej nad nim władzy ojcowskiej[7]. Ponadto poprzez uzyskanie pełnej zdolności do czynności prawnych zdobywano możliwość zostania m.in. prokuratorem[8].
Różnice między latami sprawnymi a roztropnymi
Wprowadzenie nowej kategorii wiekowej (lat roztropnych) zawęziło możliwości wcześniej gwarantowane przez lata sprawne, tj. zdolność do dysponowania własnym majątkiem. W XVI w. zdolność tę nabywały już tylko osoby po uzyskaniu lat dojrzałych[9]. Konstytucja z 1768 wprowadziła wymóg zgody ojca, lub kuratora, dla osoby w wieku sprawnym na wystawianie weksli, obciążanie dóbr, czynienie zapisów, zaciąganie pożyczek, branie towarów na kredyt oraz wstępowanie do większości klasztorów (wyjątkiem m.in. Zakon pijarów)[4]. Powyższe czynności były możliwe dla osoby, która osiągnęła lata dojrzałe.