Kruszyna pospolita

Gatunek występuje na obszarze od północno-zachodniej Afryki (północna część Maroka, Algierii i Tunezji), poprzez całą Europę, Azję Mniejszą, północną część Syrii, Iraku, Iranu po północną i środkową Azję (Kazachstan, Sinciang). Gatunek zawleczony i inwazyjny w Stanach Zjednoczonych (w szeregu stanów uznany za chwast) oraz w Kanadzie^[3]. W Polsce roślina pospolita na niemal całym obszarze, rzadsza jedynie w rejonie Podhala i w wyższych partiach gór^[6]. Najwyższe stanowisko podawane jest z Bieszczadów Zachodnich z wysokości 870 m n.p.m.^[7]

Pokrój

Krzew, rzadziej niewysokie drzewko o wysokości do 5, rzadko 7 m. Brak cierni na gałązkach różni kruszynę od podobnego gatunku – szakłaka pospolitego.

Łodyga

Gałązki cienkie. Kora na młodych gałązkach owłosiona, brązowobrunatna, na starszych matowa, szarobrunatna i pokryta jasnymi plamkami – przetchlinkami. Młode pędy nieprzyjemnie pachną zgnilizną^[8].

Liście

Liście ogonkowe, ustawione skrętolegle, długości od 3 do 7 cm. Blaszka liściowa szerokoeliptyczna lub odwrotnie jajowata, całobrzega, tępa lub zaostrzona. Po obu stronach nerwu głównego 6–9 łukowatych nerwów bocznych. Na górnej stronie liście są ciemniejsze, na spodniej jaśniejsze, żółtawozielone. Liście są nagie, tylko na nerwach owłosione. Jesienią przebarwiają się na kolor jasnożółty. Pączki bez łusek.

Kwiaty

Drobne, wyrastają po 2–10 (20) z kątów liści na krótkich szypułkach. Obupłciowe, 5-krotne, o zielonkawych z zewnątrz, białych wewnątrz płatkach korony, krótszych od działek kielicha. Pręciki krótsze od płatków korony.

Owoc

Kulisty pestkowiec, wielkości grochu, zawierający 2–3 jajowate nasiona. Owoce są początkowo zielone, później czerwone i fioletowo-czarne, w końcu prawie czarne. Ponieważ nie dojrzewają równocześnie, w czasie owocowania na roślinie owoce są różnokolorowe^[8].

Nanofanerofit. Występuje w podszycie rozmaitych zbiorowisk leśnych od suchych borów iglastych, poprzez różne lasy mieszane i liściaste, do bagiennych olsów. Rośnie także na torfowiskach i mokrych łąkach. Na niektórych siedliskach (np. w acydofilnym lesie brzozowo-dębowym) rośnie często bardzo licznie. Preferuje miejsca wilgotne i kwaśne, choć spotykana jest na glebach o różnym odczynie od pH 3,5 do 8,0^[7]. Dobrze znosi ocienienie^[8]. Przedprątne kwiaty kwitną od maja do września. Zapylana jest przez owady (lub jest samopylna)^[9]. Roślina miododajna. Owoce dla ludzi niesmaczne i trujące, jednak stanowią przysmak wielu ptaków^[9].

Roślina jest przejściowym żywicielem rdzy koronowej (rdzy owsa) wywoływanej przez grzyb z rodziny rdzowatych Puccinia coronata^[10][9].

Roślina trująca

Owoce zjedzone w większych ilościach powodują u ludzi wymioty i silną biegunkę. Preparaty ziołowe z kory ze względu na uboczne działanie (powodują przekrwienie miednicy małej) nie mogą być stosowane przez kobiety w ciąży, podczas miesiączki, po operacji, przy hemoroidach, w stanach zapalnych narządów jamy brzusznej.

Polska nazwa zwyczajowa pochodzi od kruchych, podatnych na złamanie gałęzi. Dawniej krzew nazywano kruszyną lub w związku z zaliczaniem do rodzaju szakłak – szakłakiem kruszyną (Rhamnus frangula L.)^[8].

Kruszyna pospolita objęta była w Polsce częściową ochroną gatunkową w latach 1983-2014 na podstawie rozporządzeń wydawanych kolejno w latach: 1983^[11], 1995^[12], 2001^[13], 2004^[14] i 2012^[15]. Od 2014 roku nie podlega ochronie^[16]. Ochrona prawna miała na celu zabezpieczenie zasobów gatunku wobec intensywnego pozyskiwania kory kruszyny do celów leczniczych^[7].

Uprawiana czasami w parkach.

Surowiec zielarski

Kora kruszyny (Frangulae cortex) – wysuszone, całe lub połamane fragmenty kory pni i gałęzi o zawartości minimum 7,0% glukofrangulin w przeliczeniu na glukofrangulinę A^[17]. Surowiec ponadto zawiera glikozydy antrachinowe (m.in. frangulinę), flawonoidy, garbniki, saponiny. Wchodzi w skład wielu mieszanek ziołowych, sporządza się z niej odwary^[18].

Działanie

Kora kruszyny działa łagodnie przeczyszczająco. Pobudza ruchy robaczkowe w jelitach oraz ogranicza w nich wchłanianie wody, co daje efekt przeczyszczający^[19].

Preparaty

Na rynku są dostępne preparaty w formie tabletek przeciw niestrawności lub ziół do zmniejszania nadwagi, które zawierają m.in. korę kruszyny^[20].

• Owoce barwią wełnę na żółtozielono lub fioletowo, kora na żółtobrunatno.
• Węgiel drzewny z drewna kruszyny pospolitej był cenionym surowcem do wyrobu prochu strzelniczego^[21].

• Jindřich Krejča, Jan Macků: Atlas roślin leczniczych. Warszawa: Zakł. Nar. im. Ossolińskich, 1989 isbn = 83-04-03281-3. Brak numerów stron w książce
• W. Kulesza: Klucz do oznaczania drzew i krzewów. Warszawa: PWRiL, 1955. Brak numerów stron w książce
• Anna Mazerant-Leszkowska: Mała księga ziół. Warszawa: Inst. Wyd. Zw. Zawodowych, 1990. ISBN 83-202-0810-6. Brak numerów stron w książce
• Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8. Brak numerów stron w książce
• Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: PWRiL, 1989. ISBN 83-09-00256-4. Brak numerów stron w książce